Cách Trung Quốc thu hút các tinh hoa khoa học về nước

Nhà vật lý hạt nhân từ Đại học Princeton, kỹ sư cơ khí từng cùng NASA nghiên cứu sản xuất trong môi trường không gian, nhà thần kinh học thuộc Viện Y tế quốc gia Mỹ, những nhà toán học nổi tiếng và hàng chục chuyên gia AI... danh sách các nhà khoa học rời Mỹ để về Trung Quốc làm việc ngày càng dài và đều là những tên tuổi sáng giá.

Nhà khoa học làm việc tại Viện Hàn lâm Khoa học Trung Quốc ở Thiên Tân. (Ảnh: Tân Hoa Xã)

Theo thống kê của CNN, ít nhất 85 nhà khoa học trẻ lẫn kỳ cựu đang làm việc tại Mỹ đã chuyển sang các viện nghiên cứu Trung Quốc theo hình thức toàn thời gian kể từ đầu năm ngoái, trong đó hơn một nửa đưa ra quyết định trong năm 2025. Giới quan sát đánh giá xu hướng này sẽ còn mở rộng khi chính quyền Mỹ cắt giảm ngân sách nghiên cứu và siết chặt quy định với nhân tài nước ngoài, trong lúc Bắc Kinh đẩy mạnh đầu tư cho đổi mới sáng tạo trong nước.

Phần lớn số nhà khoa học này thuộc làn sóng “chảy máu chất xám ngược”, đặt ra câu hỏi về khả năng dài hạn của Mỹ trong việc thu hút và duy trì lực lượng nghiên cứu hàng đầu thế giới, yếu tố đã giúp nước này giữ vị trí cường quốc số một về khoa học và công nghệ từ sau Thế chiến II.

Diễn biến này có thể ảnh hưởng trực tiếp đến cuộc cạnh tranh giữa Washington và Bắc Kinh nhằm chiếm ưu thế trong các lĩnh vực công nghệ định hình tương lai như AI, máy tính lượng tử, bán dẫn, công nghệ sinh học và thiết bị quân sự thông minh.

Trong nhiều năm, Trung Quốc liên tục triển khai các chương trình thu hút nhân tài quốc tế, đặc biệt là đội ngũ nhà nghiên cứu Trung Quốc từng ra nước ngoài học tập và trở thành các gương mặt khoa học nổi bật ở Mỹ.

Nỗ lực này càng quan trọng khi Mỹ duy trì các biện pháp kiểm soát công nghệ chặt chẽ, còn Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình khẳng định đổi mới sáng tạo là con đường duy nhất bảo đảm an ninh kinh tế.

Những động thái của chính quyền Tổng thống Donald Trump như cắt giảm mạnh ngân sách nghiên cứu, tăng giám sát hoạt động khoa học, nâng phí visa H-1B và dùng ngân sách liên bang gây sức ép lên các trường đại học, được xem là đã “tiếp thêm lực đẩy” cho Trung Quốc.

Giáo sư Yu Xie (Đại học Princeton) cho rằng các trường đại học Trung Quốc xem những thay đổi tại Mỹ như “món quà của ông Trump”, giúp họ tiếp cận nhiều nhân tài chất lượng cao hơn.

“Tới đây, chúng ta sẽ thấy rất nhiều chương trình nghiên cứu và đào tạo mới được mở ra, củng cố và phát triển trên khắp Trung Quốc”, ông nói.

Các công ty môi giới nguồn lực trong lĩnh vực công nghệ cao cũng nhận định xu hướng này sẽ tạo thêm ứng viên cho các chương trình tài trợ của chính phủ Trung Quốc, đặc biệt trong ngành bán dẫn.

Mặc dù Quốc hội Mỹ nhiều khả năng sẽ ngăn chặn các đề xuất cắt giảm ngân sách nghiêm trọng nhất, nhưng nhiều tháng siết chặt hoạt động khoa học và visa đã đủ để tạo ra tâm lý bất an kéo dài trong cộng đồng nghiên cứu. Điều này đặc biệt tác động tới các nhà khoa học có liên hệ với Trung Quốc, quốc gia gửi nhiều nghiên cứu sinh tiến sĩ khoa học và kỹ thuật sang Mỹ hơn bất kỳ nước nào khác.

Trong năm nay, chính quyền Tổng thống Trump từng dùng visa sinh viên Trung Quốc như công cụ mặc cả trong đàm phán thương mại. Một số nghị sĩ cũng kêu gọi khôi phục chương trình China Initiative (Sáng kiến Trung Quốc), sáng kiến an ninh quốc gia gây tranh cãi, từng bị chỉ trích vì tạo ra bầu không khí nghi ngờ đối với giới học thuật gốc Hoa.

Trong khi đó, Trung Quốc vẫn thu hút thêm nhiều nhà khoa học từ Mỹ và các nước khác khi năng lực nghiên cứu trong nước tăng mạnh. Những biến động tại Mỹ hiện nay đang mở ra cơ hội lớn hơn cho Bắc Kinh.

Tờ Nhân dân Nhật báo gọi Trung Quốc là “bến cảng an toàn” và “nơi để tỏa sáng” cho các học giả Trung Quốc và Hoa kiều “đang chịu sự can thiệp thiếu thận trọng của một số quốc gia phương Tây”.

"Trải thảm đỏ"

Nhiều trường đại học Trung Quốc đang âm thầm liên hệ với các nhà khoa học Mỹ để mời về làm việc. Giáo sư Lu Wuyuan, nhà hóa học protein từng có biên chế tại Đại học Maryland, cho biết số hồ sơ ứng tuyển từ nước ngoài “tăng đột biến”.

“Tôi biết các trường đại học đang làm mọi cách để tận dụng cơ hội này”, ông Lu nói, cho rằng xu hướng các nhà khoa học được đào tạo ở nước ngoài quay về Trung Quốc đang trở nên “mạnh mẽ và không thể đảo ngược”.

Một buổi giảng dạy Vật lý tại Đại học Thanh Hoa, Trung Quốc. (Ảnh: Tân Hoa Xã)

Một số trường tuyển dụng công khai hơn, như Đại học Vũ Hán kêu gọi “nhân tài toàn cầu” nộp hồ sơ, kèm theo cam kết tài trợ nghiên cứu lên đến 3 triệu nhân dân tệ (hơn 11 tỷ đồng) cho chuyên ngành AI, robot hay an ninh mạng.

Các gói đãi ngộ thường bao gồm quyền ưu tiên tiếp cận quỹ nghiên cứu, tiền thưởng, trợ cấp nhà ở và hỗ trợ gia đình. Những chính sách này hoạt động song song với các quỹ cấp quốc gia dành cho nhân tài trẻ từ nước ngoài.

Không phải chương trình nào cũng gắn với học thuật. Chẳng hạn, Chương trình Qiming hướng tới việc đưa các nhà nghiên cứu hàng đầu vào ngành công nghệ thương mại, đặc biệt là lĩnh vực bán dẫn. Ứng viên thường phải có bằng tiến sĩ và kinh nghiệm làm việc ở nước ngoài.

Một chuyên gia tuyển dụng tại Giang Tô cho hay nhu cầu nhân lực bán dẫn "xuyên biên giới" đang tăng vọt sau khi Mỹ siết xuất khẩu công nghệ chip quan trọng. Trong năm tới, trọng tâm tuyển dụng có thể mở rộng sang AI và khoa học lượng tử, nhất là truyền thông lượng tử và đo lường chính xác.

Chính phủ Trung Quốc cũng mở rộng các kênh thu hút nhân tài, như chương trình Qiming có thêm vòng tuyển riêng cho ứng viên từ Mỹ và châu Âu, điều mà các chuyên gia mô tả là “chưa từng có tiền lệ”.

Trung Quốc cũng công bố loại visa K có hiệu lực từ ngày 1/10, dành riêng cho nhân tài khoa học công nghệ trẻ. Đồng thời, Quỹ Khoa học Tự nhiên quốc gia mở thêm một vòng nhận hồ sơ cho chương trình tài trợ “nhân tài trẻ kiệt xuất” từ nước ngoài.

Đón cơ hội từ Mỹ

Nhiều năm nay, Washington coi các chương trình thu hút nhân tài của Trung Quốc là mối đe dọa, cho rằng chúng có thể hỗ trợ hành vi đánh cắp công nghệ. Chương trình “Nghìn nhân tài” (Thousand Talents) từng gây chú ý khi một số nhà khoa học Mỹ bí mật nhận tài trợ hoặc tham gia nghiên cứu tại Trung Quốc mà không khai báo đầy đủ.

Đỉnh điểm là chương trình China Initiative năm 2018, một chiến dịch điều tra nhằm vào các trường đại học và nhà nghiên cứu bị nghi ngờ có liên hệ không minh bạch với Trung Quốc. Chiến dịch này bị cáo buộc dẫn đến kỳ thị và bị hủy năm 2022.

Một bức thư ngày 22/7 do hơn 1.000 giảng viên Mỹ ký tên cảnh báo nỗ lực khôi phục sáng kiến này chỉ “giúp Trung Quốc tuyển dụng nhân tài hiệu quả hơn bất kỳ chương trình nào họ từng triển khai”.

Nghiên cứu năm 2023 của Giáo sư Yu Xie cho thấy sau khi China Initiative được ban hành, số nhà khoa học gốc Trung Quốc rời Mỹ tăng 75%, 2/3 trong số đó chuyển sang làm việc tại Trung Quốc.

Một trong số đó chính là Lu Wuyuan, người rời Đại học Maryland chuyển sang Đại học Phúc Đán (Thượng Hải) năm 2020, sau khi nghiên cứu của ông bị NIH điều tra do có hợp tác với Trung Quốc. Ông Lu cho biết trước đây những hợp tác này được xem là có lợi cho cả hai phía, nhưng sau đó lại trở thành nguyên nhân gây nghi ngờ.

Giờ đây, ông lo ngại sự đối đầu giữa hai nước đang phá vỡ một mạng lưới hợp tác khoa học từng mang lại lợi ích lớn cho cả Mỹ và Trung Quốc.

“Rõ ràng, các chính sách hạn chế hiện nay đã bóp nghẹt sự hợp tác song phương có lợi cho cả đôi bên”, ông nói. “Trớ trêu thay, thiệt hại mà chúng gây ra cho Mỹ có thể còn lớn hơn nhiều, trong khi Trung Quốc lại đang nhanh chóng vươn lên thành một cường quốc khoa học công nghệ”.

Lĩnh vực khoa học công nghệ của Trung Quốc đạt được nhiều bước tiến vượt bậc trong những năm gần đây. (Ảnh: Getty Iamges)

Thành tựu bứt phá

Những nỗ lực đầu tư mạnh tay trong nhiều năm qua đang giúp Trung Quốc tạo dấu ấn rõ rệt trên bản đồ khoa học công nghệ toàn cầu. Nước này mang về mẫu vật đầu tiên từ vùng tối Mặt trăng, dẫn đầu ở năng lượng tái tạo, truyền thông lượng tử và một số công nghệ quân sự. Start-up DeepSeek cũng gây chú ý khi giới thiệu chatbot được cho là tiệm cận mô hình o1 của OpenAI với chi phí thấp hơn nhiều.

Theo Nature Index, các nhà khoa học Trung Quốc hiện công bố nhiều nghiên cứu chất lượng cao hơn đồng nghiệp Mỹ, và nhiều trường đại học đã vào top 50 thế giới.

Tuy nhiên, giới chuyên môn nhận định Trung Quốc vẫn còn khoảng cách đáng kể để vượt Mỹ. Đà phát triển R&D có thể bị ảnh hưởng bởi tăng trưởng kinh tế chậm lại và môi trường quản lý chặt của Bắc Kinh, điều khác biệt so với hệ sinh thái nghiên cứu cởi mở của Mỹ.

Chất lượng sống và mức độ tự do cá nhân cũng là yếu tố quan trọng với giới học thuật. Hơn 83% tiến sĩ khoa học kỹ thuật người Trung Quốc tốt nghiệp tại Mỹ giai đoạn 2017 - 2019 vẫn chọn ở lại năm 2023.

Với các nhà khoa học không có gốc Trung Quốc, rào cản ngôn ngữ và môi trường xã hội mang màu sắc xã hội chủ nghĩa cũng là thách thức. Một số nhà khoa học trở về còn từng vấp phải chỉ trích trên mạng xã hội.

Giáo sư Yu Hongtao, Viện trưởng Khoa Khoa học Đời sống Đại học Westlake, khuyến cáo những ai cân nhắc trở về “không nên đưa ra quyết định chỉ vì muốn rời khỏi Mỹ, mà phải thật sự nhìn thấy cơ hội ở Trung Quốc”, bởi Trung Quốc cũng có những khó khăn đặc thù như khác biệt văn hóa và cơ chế cấp kinh phí.

Dù vậy, nhiều chuyên gia cho rằng điều giới khoa học ưu tiên nhất vẫn là một môi trường nghiên cứu ổn định và nguồn tài trợ mạnh. Những thay đổi tại Mỹ có thể khiến cán cân này dịch chuyển.

Giáo sư Yau Shing-tung, nhà toán học đoạt Huy chương Fields, cảnh báo: “Nếu các đại học Mỹ đánh mất những người giỏi nhất, không chỉ sang Trung Quốc mà cả sang châu Âu hay nước khác, đó có thể là thảm họa cho hệ thống đại học Mỹ”.

Hoa Vũ

Nguồn: https://vtcnews.vn/cach-trung-quoc-thu-hut-cac-tinh-hoa-khoa-hoc-ve-nuoc-ar991733.html