Mô hình thư viện kết hợp giữa truyền thống và công nghệ số

Nhân Hội Sách Quốc tế Frankfurt (Đức) vừa diễn ra vào giữa tháng 10-2025, đoàn cán bộ văn hóa - báo chí - xuất bản của TPHCM đã đến nghiên cứu và tìm hiểu về mô hình hoạt động của Thư viện Quốc gia Tây Ban Nha. Mô hình hoạt động hiệu quả của thư viện này mang đến nhiều gợi ý cho hoạt động động thư viện của Việt Nam nói chung và TPHCM nói riêng.

Thư viện Quốc gia Tây Ban Nha (Biblioteca Nacional de Espana, BNE) được thành lập năm 1711 dưới thời vua Philip V, hiện là một trong những thư viện quốc gia lớn nhất châu Âu với hơn 35 triệu tài liệu vật lý và bộ sưu tập kỹ thuật số lớn nhất về di sản văn hóa Tây Ban Nha. BNE không chỉ là kho lưu trữ mà còn là trung tâm nghiên cứu, bảo tồn và phổ biến tri thức, hoạt động theo mô hình hiện đại kết hợp giữa truyền thống và công nghệ số.

Mô hình này tập trung vào vai trò trung tâm của hệ thống thư viện quốc gia, với các trụ sở chính tại Madrid và Alcala de Henares, được quy định bởi Nghị định Hoàng gia 1581/1991. Các hoạt động chính của thư viện bao gồm: thu thập pháp lý, số hóa tài liệu, dịch vụ trực tuyến và hợp tác quốc tế. BNE đã áp dụng hệ thống quản lý thư viện mới (từ năm 2023), tích hợp trí tuệ nhân tạo (AI) và dữ liệu mở, nhằm tối ưu hóa quy trình và nâng cao trải nghiệm người dùng.

Đoàn cán bộ văn hóa - báo chí - xuất bản TPHCM tham quan, tìm hiểu tại Thư viện Quốc gia Tây Ban Nha

Thư viện Quốc gia Việt Nam (NLV) đã có hợp tác với BNE qua biên bản ghi nhớ về trao đổi tài liệu và đào tạo cán bộ, tạo nền tảng để học hỏi. Dựa trên mô hình của BNE, Việt Nam có thể áp dụng các kinh nghiệm để nâng cao vai trò của NLV trong bảo tồn di sản và thúc đẩy học tập suốt đời, đặc biệt trong bối cảnh chuyển đổi số quốc gia. Trong điều kiện của TPHCM, hệ thống thư viện thành phố, nhất là Thư viện Khoa học Tổng hợp, có thể nghiên cứu các bài học để vận dụng và phát huy hiệu quả trên thực tế.

Trước hết, cần xây dựng và thực thi nghiêm ngặt hệ thống nộp lưu trữ pháp lý (Legal Deposit). Từ năm 1712, BNE yêu cầu mọi nhà xuất bản phải nộp một bản sao của tất cả ấn phẩm (sách, báo, tài liệu trực tuyến), giúp xây dựng bộ sưu tập toàn diện về di sản quốc gia. Việt Nam đã có quy định tương tự (Luật Xuất bản 2012) nhưng việc thực thi còn hạn chế, dẫn đến lỗ hổng trong lưu trữ tài liệu địa phương và trực tuyến.

Do đó, NLV và hệ thống thư viện trong cả nước cần học cách BNE tích hợp nộp lưu trữ kỹ thuật số (từ năm 2015), mở rộng sang các nền tảng như sách điện tử và các ấn phẩm khác, để bảo tồn di sản văn hóa số một cách hệ thống. Chẳng hạn, tại TPHCM, cần có quy định tất cả các ấn phẩm được xuất bản và phát hành chính thức phải nộp cho Thư viện Khoa học Tổng hợp, dù là bản vật lý hay các hình thức khác. Như vậy, hệ thống thư viện cần được trang bị phương tiện lưu trữ, khai thác, phục vụ và bảo quản các loại ấn phẩm này một cách phù hợp.

Bên cạnh đó, cần đẩy mạnh số hóa và xây dựng kho lưu trữ kỹ thuật số mở. Năm 2025, BNE đã số hóa hơn 500 tạp chí đã dừng hoạt động và cung cấp 859 tác phẩm công khai qua nền tảng trực tuyến, với trọng tâm bảo tồn và truy cập miễn phí. Họ cũng có BNElab - dự án tái sử dụng dữ liệu số. NLV hiện cũng có kho tài liệu Hán Nôm số hóa và cơ sở dữ liệu luận án cũng như một số tờ báo, nhưng quy mô còn nhỏ. Do đó, áp dụng mô hình BNE để hợp tác với các thư viện khu vực (nhất là các thư viện có thể có nhiều tài liệu bằng tiếng Việt hoặc liên quan đến Việt Nam như ở Trung Quốc, Hàn Quốc, Nhật Bản, Pháp, Mỹ…), đầu tư số hóa toàn diện tài liệu quý hiếm (sách Nôm, tài liệu lịch sử Việt Nam, báo chí cũ…).

Đồng thời, cần tích hợp AI để quản lý dữ liệu lớn, giúp người dùng truy cập qua website đa ngôn ngữ (như Việt, Anh, Pháp…). Từ đây, có thể triển khai việc khai thác (cả nhóm tài liệu miễn phí và có thu phí) để một mặt giới thiệu rộng rãi tài liệu của Việt Nam và qua đó bước đầu có thể tạo nguồn thu.

Các thư viện cũng cần không ngừng nâng cao dịch vụ người dùng và tích hợp công nghệ hiện đại. Hiện nay, BNE cung cấp khu vực cá nhân hóa trên catalog trực tuyến (quản lý yêu cầu, lưu tìm kiếm, xuất dữ liệu), dịch vụ mượn liên thư viện và phòng đọc chuyên sâu. Họ cũng tổ chức triển lãm tương tác và hội thảo về AI trong bảo tồn.

Ở Việt Nam, thời gian qua, NLV đã có phòng đọc mở và sự kiện "Tuần lễ học tập suốt đời", nhưng dịch vụ trực tuyến còn hạn chế. Do đó, cần triển khai hệ thống quản lý tự động cho nộp lưu trữ và tái sử dụng dữ liệu bên ngoài, để các thư viện phát triển phần mềm (app) di động hoặc nền tảng cá nhân hóa, hỗ trợ học tập suốt đời cho học sinh, sinh viên, nghiên cứu viên...

Ngoài ra, cần tiếp tục mở rộng hợp tác quốc tế và vai trò trung tâm hệ thống thư viện. Hiện nay, BNE là đầu mối của hệ thống thư viện Tây Ban Nha, hợp tác với các thư viện khu vực và quốc tế (như CENL - Hội nghị Thư viện Quốc gia châu Âu), chia sẻ tài nguyên và đào tạo. NLV đã ký hợp tác với BNE, Hàn Quốc, Nhật Bản… nhưng cần sâu rộng hơn và có chiến lược bài bản hơn. Như vậy, cần xây dựng các thư viện thành "trung tâm kết nối tri thức số" quốc gia (như mô hình Trung tâm Thư viện và Tri thức số của Đại học Quốc gia Hà Nội), liên kết với thư viện địa phương và quốc tế để trao đổi chuyên môn, tài trợ dự án, tổ chức hội nghị chung về bảo tồn văn hóa…

Cuối cùng, cần tích hợp không gian văn hóa và giáo dục cộng đồng. Từ năm 2024, BNE bắt đầu kết hợp thư viện với bảo tàng, tổ chức triển lãm đa ngành và sự kiện công cộng để thu hút du khách và cộng đồng. Hệ thống thư viện ở nước ta nên có “bảo tàng tư liệu Việt Nam” và từng địa phương, từng ngành, có nội dung hoạt động cộng đồng song song với nội dung học thuật.

Cần biến thư viện thành không gian đa năng với triển lãm tương tác, hội thảo văn hóa, nhất là các chương trình giáo dục (như "Ngày hội đọc sách", “Hội thi kể chuyện sách”…), kết nối với du lịch văn hóa để nâng cao nhận thức cộng đồng về di sản, đồng thời hỗ trợ mục tiêu "Xây dựng xã hội học tập" của Việt Nam. Đồng thời, cần có giải pháp biến một số thư viện thành điểm tham quan trong các tour du lịch dành cho cả du khách trong và ngoài nước.

NGUYỄN MINH HẢI

Nguồn: https://www.sggp.org.vn/mo-hinh-thu-vien-ket-hop-giua-truyen-thong-va-cong-nghe-so-post819969.html