“Phường nghệ thuật”: Hướng đi mới cho Thành phố sáng tạo

Trong hành trình ấy, việc hình thành “phường nghệ thuật” được xem là cách thức trao truyền sáng tạo hiệu quả đến người dân. Ở đó, nghệ thuật không còn xa cách, mà hiện hữu trong đời thường, để ai cũng có thể tham gia sáng tạo và tận hưởng vẻ đẹp của nó.

Tác phẩm nghệ thuật công cộng “Kết đoàn” vừa được khánh thành cuối tháng 10 tại Vườn hoa 19-8 là một minh chứng rõ nét cho việc đưa nghệ thuật đến gần hơn với cộng đồng. Ảnh: Thủy Nguyễn

Nghệ thuật cộng đồng - "hơi thở" của đô thị

Cách đây 6 năm, mùa hè năm 2019, một nhóm họa sĩ cùng người dân phường Phúc Tân (nay là phường Hồng Hà) đã bắt đầu một cuộc thử nghiệm chưa từng có, biến bức tường dài gần một cây số, vốn là nơi tập kết rác thải, thành không gian nghệ thuật công cộng đầu tiên của khu vực ven sông. Dự án khánh thành vào tháng 2-2020 mang tên “Nghệ thuật công cộng Phúc Tân”. Họa sĩ Nguyễn Thế Sơn, Giám tuyển dự án khi ấy đã ví nơi này như “một bảo tàng mở” - nơi ai cũng có thể chiêm ngưỡng, trò chuyện, chạm tay vào tác phẩm. Đặc biệt hơn, dự án còn có sự tham gia của cộng đồng. Người dân cùng dọn rác, kê ghế, trồng hoa, giữ gìn từng mảng tường như giữ gìn chính ngôi nhà của mình. Họ không đứng ngoài cuộc, mà trở thành một phần của sáng tạo - góp bàn tay, tấm lòng để đánh thức diện mạo mới cho bờ vở từng bị lãng quên...

Cảnh tượng ấy là lát cắt sinh động của một khái niệm tưởng chừng xa xôi: Nghệ thuật cộng đồng, nơi con người và lợi ích chung của cộng đồng được đặt vào vị trí trung tâm.

Thực ra, nghệ thuật cộng đồng, không phải là khái niệm mới. Từ thời Hy Lạp - La Mã cổ đại, con người đã biết mang nghệ thuật ra khỏi cung điện, hòa vào đời sống qua những quảng trường như các Agora của Hy Lạp hay Forum của La Mã, nơi vừa là chốn gặp gỡ, vừa là không gian sáng tạo. Ở đó, nghệ thuật không đứng trên bệ cao, mà chạm đến trái tim công chúng, để mỗi người dân đều trở thành khán giả và cũng là người sáng tạo. Tại Việt Nam, tinh thần ấy đang được tiếp nối khi các không gian nghệ thuật cộng đồng xuất hiện ngày càng phổ biến và gần gũi như Không gian đi bộ hồ Hoàn Kiếm và vùng phụ cận, phố bích họa Phùng Hưng, con đường gốm sứ ven sông Hồng tại Hà Nội; làng bích họa Tam Thanh (Tam Kỳ - Quảng Ngãi); không gian Dốc Nhà Làng (Đà Lạt)...

Điều đáng quý là trong quá trình kiến tạo những không gian ấy, cộng đồng luôn đóng vai trò trung tâm: Từ ý tưởng, bàn tay của các nghệ sĩ, kiến trúc sư đến sự chung tay, góp sức, giữ gìn của người dân. Chính sự tham gia ấy đã khiến nghệ thuật trở nên gần gũi, gắn bó với đời sống hơn, để mỗi công trình không chỉ mang dấu ấn của nghệ sĩ mà còn thấm đượm tình yêu của người dân với không gian mình đang sinh sống...

Tuy nhiên, dẫu góp phần làm đẹp phố phường, mang nghệ thuật đến gần hơn với đời sống, nghệ thuật cộng đồng ở Việt Nam vẫn còn đối mặt với nhiều thử thách. Câu chuyện ấy không chỉ nằm ở phía người sáng tạo, mà ở nhiều nơi, chính cộng đồng - những người thụ hưởng trực tiếp - lại vô tình làm tổn thương nghệ thuật. Con đường gốm sứ ven sông Hồng, từng là biểu tượng sáng tạo và niềm tự hào của Thủ đô, nay có nhiều đoạn bị biến thành nơi vứt rác, phóng uế... Tác phẩm sắp đặt “Tháp” của nghệ sĩ Mai Thu Vân bên hồ Gươm, từng được kỳ vọng là điểm nhấn nghệ thuật đương đại giữa lòng phố cổ, có thời điểm bị biến thành... nhà vệ sinh tạm. Ở đó, nghệ thuật không còn là biểu tượng của cái đẹp, mà trở thành minh chứng cho sự thờ ơ, thiếu ý thức của một bộ phận người dân.

Song hành với sự thiếu ý thức của một bộ phận người dân là những khó khăn trong duy trì và bảo tồn không gian nghệ thuật cộng đồng. Kinh phí eo hẹp, quy hoạch đô thị thiếu đồng bộ, môi trường ô nhiễm, cùng cơ chế quản lý còn rời rạc khiến nhiều công trình nghệ thuật nhanh chóng xuống cấp, mất đi giá trị ban đầu. Không ít dự án chỉ rực sáng trong lễ khánh thành, rồi lặng lẽ tàn phai theo năm tháng. Nghệ thuật cộng đồng - lẽ ra phải là “hơi thở” của đô thị - nay đôi chỗ lại hóa thành khoảng trống, nơi cái đẹp bị lãng quên giữa nhịp sống ồn ào, vội vã.

Trao quyền sáng tạo cho cộng đồng

Trong bối cảnh đó, tại Hội thảo quốc tế với chủ đề “Phát triển nghệ thuật trong bối cảnh toàn cầu hóa và chuyển đổi số: Kinh nghiệm quốc tế và bài học cho Việt Nam” diễn ra đầu tháng 10 vừa qua, khái niệm “phường nghệ thuật” đầu tiên được nhắc tới. Tại phiên tham luận thứ nhất, các học giả quốc tế và trong nước đã phác họa rõ bức tranh toàn cầu của nghệ thuật trong kỷ nguyên số, qua đó nhấn mạnh, nghệ thuật cộng đồng là “mạch sống” của đô thị sáng tạo - nơi người dân không chỉ thụ hưởng mà còn là chủ thể kiến tạo giá trị văn hóa. Từ việc so sánh các mô hình thành công như Koenji (Nhật Bản), Montmartre (Pháp), Talad Noi (Thái Lan)..., PGS.TS Nguyễn Thị Thu Phương, Viện trưởng Viện Văn hóa, Nghệ thuật, Thể thao và Du lịch Việt Nam (VICAST) đã thay mặt nhóm nghiên cứu, chia sẻ câu chuyện “Phát triển nghệ thuật cộng đồng tại phường Cửa Nam - từ ý chí cộng đồng đến hệ sinh thái sáng tạo địa phương”. Nghiên cứu đặt ra cách tiếp cận, xây dựng mô hình “phường nghệ thuật” thông qua việc trao quyền cho cộng đồng - lấy cộng đồng làm trung tâm, di sản làm chất liệu và thể chế mềm làm động lực. Theo đó, “phường nghệ thuật” không chỉ là đơn vị hành chính, mà là không gian văn hóa sống động, nơi cộng đồng là trung tâm của hoạt động nghệ thuật, cùng tham gia kiến tạo và quản trị không gian sáng tạo...

Thực tế mô hình “phường nghệ thuật” đã được áp dụng tại nhiều quốc gia. Khu Fitzroy thuộc thành phố Yarra (tiểu bang Victoria, Australia), là hình mẫu tái sinh đô thị dựa trên sáng tạo cộng đồng. Từng là vùng công nghiệp cũ, Fitzroy đã chuyển đổi các nhà xưởng bỏ hoang thành studio nghệ thuật, không gian biểu diễn, quán cà phê sáng tạo và chợ thiết kế. Chính quyền địa phương cho phép thử nghiệm chính sách linh hoạt, khuyến khích tái sử dụng không gian thay vì phá dỡ, và trao quyền tự quản cho cộng đồng sáng tạo. Nhờ đó, Fitzroy trở thành trung tâm sáng tạo độc lập, nuôi dưỡng các ngành thiết kế, âm nhạc, và nghệ thuật thị giác, đồng thời duy trì tính gắn kết xã hội và bản sắc địa phương.

Tương tự, khu Talad Noi thuộc phường Talad Noi (Bangkok, Thái Lan), là khu người Hoa truyền thống, nổi tiếng với di sản kiến trúc, nghề thủ công và văn hóa đường phố. Khi Bangkok hiện đại hóa nhanh, Talad Noi đối mặt nguy cơ mai một, nhưng cộng đồng nghệ sĩ trẻ, doanh nghiệp sáng tạo và chính quyền phường đã hợp tác để phục hồi nhà cổ, xưởng cơ khí, kho hàng thành không gian sáng tạo và bảo tàng cộng đồng. Dự án Creative District Bangkok (2017) đã áp dụng mô hình “3P - Public, Private, People” (Chính quyền - Doanh nghiệp - Cộng đồng) đã tạo nên chuỗi giá trị sáng tạo mới từ di sản. Đây là một ví dụ điển hình về cách quản lý linh hoạt cấp phường trong bảo tồn và phát triển bền vững...

Những kinh nghiệm này gợi mở cách tiếp cận mới cho Hà Nội trong việc chuyển hóa năng lượng sáng tạo cộng đồng thành động lực phát triển bền vững. Trong bối cảnh hiện nay, mô hình “phường nghệ thuật” được xem là hướng đi hiệu quả mà ở đó cộng đồng được trao quyền, chính quyền hỗ trợ và di sản được tái sinh bằng sáng tạo. Nhờ trao quyền cho cộng đồng và có sự hỗ trợ linh hoạt từ chính quyền, “phường nghệ thuật” sẽ thúc đẩy sự gắn kết xã hội, nuôi dưỡng tài năng nghệ thuật, đồng thời tạo sức sống mới cho văn hóa cộng đồng. Tại Việt Nam, những phường sở hữu giá trị lịch sử, văn hóa như Cửa Nam hoàn toàn có thể trở thành hạt nhân của đô thị sáng tạo, mang lại lợi ích lâu dài cho cộng đồng và thành phố.

Từ những nghiên cứu ban đầu về mô hình “phường nghệ thuật”, PGS.TS Nguyễn Thị Thu Phương cũng khẳng định, sáng tạo đô thị bền vững không chỉ đến từ quy hoạch hay đầu tư đơn tuyến, mà khởi nguồn từ sự thức dậy của cộng đồng trong chính không gian sống của họ. Khi nghệ thuật cộng đồng được nhìn nhận như một phương thức phát triển, chứ không chỉ là hoạt động văn hóa, nó sẽ trở thành cơ chế tự nhiên để kích hoạt năng lượng sáng tạo, củng cố gắn kết xã hội và tái sinh di sản đô thị. Từ cấp phường - cấp gần dân nhất - có thể hình thành một hạ tầng sáng tạo mềm, nơi ý chí cộng đồng, di sản và thể chế cùng vận hành trong thế cân bằng mới. Mô hình Cửa Nam vì thế không chỉ là một thử nghiệm địa phương, mà còn là một gợi ý chính sách cho Hà Nội và các đô thị Việt Nam: Phát triển văn hóa đô thị phải bắt đầu từ trao quyền sáng tạo cho cộng đồng, để mỗi phường trở thành một tế bào sáng tạo của thành phố sáng tạo Hà Nội.

Nguồn: https://hanoimoi.vn/phuong-nghe-thuat-huong-di-moi-cho-thanh-pho-sang-tao-722569.html