Tái cấu trúc ngành thủy sản từ tư duy kinh tế tuần hoàn

Kinh tế tuần hoàn được xem là hướng đi phù hợp của ngành thủy sản Việt Nam, giúp tăng hiệu quả sản xuất, tận dụng tài nguyên và giảm áp lực môi trường.

Ngành thủy sản chuyển mình với mô hình kinh tế tuần hoàn

Trong nhiều thập kỷ qua, thủy sản luôn là một trong những ngành kinh tế quan trọng của Việt Nam, với kim ngạch xuất khẩu ổn định ở mức 9-11 tỷ USD mỗi năm, góp phần tạo sinh kế cho hàng triệu người dân ven biển và nông thôn. Tuy nhiên, ngành đang gặp nhiều khó khăn. Nguồn lợi thủy sản suy giảm, biến đổi khí hậu diễn biến khắc nghiệt, dịch bệnh lan rộng, chất lượng con giống chưa ổn định, chi phí đầu vào tăng cao. Thêm vào đó, rủi ro “thẻ vàng IUU” và yêu cầu nghiêm ngặt về môi trường từ các thị trường xuất khẩu khiến ngành thủy sản truyền thống khó duy trì sức cạnh tranh. Vì vậy, ngành thủy sản cần một hướng đi mới, bền vững và hiệu quả hơn.

 Kinh tế tuần hoàn là giải pháp quan trọng để tái cấu trúc ngành thủy sản. Ảnh: Minh Cường.

Trong bối cảnh đó, kinh tế tuần hoàn (KTTH) được xem là giải pháp quan trọng để tái cấu trúc ngành thủy sản. Hiện mỗi năm, ngành chế biến thủy sản tạo ra khoảng 1 triệu tấn phụ phẩm, nhưng chỉ khoảng 40% được tận dụng, chủ yếu làm bột cá giá trị thấp. Phần còn lại chưa được xử lý đúng cách, gây lãng phí và ô nhiễm môi trường. Theo bà Lê Hằng - Phó Tổng Thư ký Hiệp hội chế biến và xuất khẩu Thủy sản Việt Nam (VASEP), KTTH giúp tiết kiệm tài nguyên, giảm phát thải, nâng cao giá trị sản phẩm và là “chìa khóa” để thủy sản Việt Nam đáp ứng các tiêu chuẩn quốc tế về phát triển bền vững.

Trên thực tế, bà Lê Hằng cho biết, nhiều mô hình và giải pháp KTTH đã và đang được áp dụng trong toàn chuỗi ngành thủy sản. Điển hình, trong nuôi trồng, hệ thống tuần hoàn nước khép kín (RAS) giúp kiểm soát môi trường và giảm ô nhiễm. Mô hình tôm - lúa tận dụng rơm rạ làm thức ăn cho tôm, đồng thời dùng chất thải tôm bón cho lúa, hình thành chu trình khép kín. Tương tự, mô hình nuôi đa loài tích hợp (IMTA) như cá - hàu - rong biển hay tôm - hải sâm - rong biển tận dụng dưỡng chất dư thừa, giảm chất thải và cải thiện chất lượng nước.

Trong chế biến, KTTH được áp dụng qua các công nghệ tách chiết sinh học, enzyme và sấy tiên tiến. Nhờ đó, phụ phẩm được chế biến thành collagen, chitosan, dầu cá tinh luyện hay phân bón hữu cơ. Những sản phẩm này nâng giá trị phụ phẩm và mở hướng phát triển mới cho công nghiệp sinh học biển.

Tốc độ phát triển nuôi biển công nghiệp cũng tạo đà mạnh cho KTTH. Năm 2024, sản lượng nuôi biển đạt khoảng 832.000 tấn, tăng 8,5% so với năm trước, đóng góp gần 900 triệu USD vào xuất khẩu. Bốn nhóm sản phẩm chủ lực: cá biển, nhuyễn thể, tôm hùm và rong biển tiếp tục tăng trưởng ổn định. Nhiều trang trại áp dụng RAS, hệ thống quan trắc môi trường tự động và lồng HDPE chịu sóng lớn, nâng cao năng suất và bảo vệ môi trường. Đáng chú ý, các mô hình IMTA tại Quảng Ninh, Khánh Hòa và Ninh Thuận vừa cải thiện chất lượng nước, vừa tăng lợi nhuận 30-40%, chứng minh hướng đi mới khả thi.

Chế phẩm vi sinh đang ngày càng được sử dụng rộng rãi trong nuôi trồng thủy sản. Ảnh: Hồng Thắm.

Hơn nữa, khi kinh tế biển trở thành một trong những trụ cột tăng trưởng của đất nước, đóng góp gần 4% GDP, áp dụng KTTH trong thủy sản càng quan trọng. Nhiều nghị quyết nhấn mạnh cần chuyển từ “khai thác” sang “nuôi trồng và chế biến bền vững”, đồng thời bảo vệ hệ sinh thái và tăng khả năng thích ứng với biến đổi khí hậu. Chính vì vậy, KTTH không chỉ là xu hướng sản xuất mới, mà còn là “chìa khóa” để ngành thủy sản Việt Nam phát triển xanh hơn, hiệu quả hơn và cạnh tranh hơn trên thị trường quốc tế.

Gỡ điểm nghẽn để thúc đẩy chuyển đổi xanh

Dù đã có nhiều bước tiến, quá trình triển khai kinh tế tuần hoàn (KTTH) trong ngành thủy sản vẫn còn đối mặt với nhiều khó khăn và thách thức. Trước hết, hạ tầng xử lý nước thải tại nhiều khu nuôi biển còn thiếu và chưa đồng bộ, trong khi các công nghệ tuần hoàn hiện đại như RAS lại yêu cầu vốn đầu tư lớn, khiến không ít doanh nghiệp e ngại khi áp dụng.

KTTH được áp dụng qua các công nghệ tách chiết sinh học, enzyme và sấy tiên tiến. Ảnh: Ngân Hà.

Bên cạnh đó, việc chế biến sâu phụ phẩm đòi hỏi enzyme và thiết bị hiện đại, trong khi sản xuất manh mún khiến doanh nghiệp khó khăn trong việc thu gom nguyên liệu, dẫn đến phụ phẩm bị bỏ phí. Hơn nữa, thị trường cho các sản phẩm sinh học giá trị cao vẫn còn hạn chế, đồng nghĩa với việc lợi nhuận từ các sản phẩm này chưa đủ hấp dẫn để khuyến khích đầu tư rộng rãi. Thêm vào đó, lực lượng kỹ sư và kỹ thuật viên có năng lực vận hành các hệ thống tuần hoàn còn thiếu, trong khi nguồn lực tài chính xanh - vốn cần thiết cho các dự án bền vững cũng chưa đáp ứng đủ nhu cầu.

Cần cơ chế đủ mạnh để thúc đẩy kinh tế tuần hoàn

Trước những điểm nghẽn này, các chuyên gia cho rằng Việt Nam cần xây dựng một chiến lược KTTH rõ ràng, đi kèm với hệ thống cơ chế đồng bộ. Trước hết, cần hoàn thiện thể chế, bao gồm xây dựng quy chuẩn môi trường cho nuôi biển công nghiệp, ban hành bộ tiêu chí KTTH cho ngành thủy sản và quy định rõ trách nhiệm tái chế vật tư theo cơ chế EPR. Tiếp theo, các chính sách ưu đãi về thuế và tín dụng xanh nên được triển khai, nhằm khuyến khích các trang trại chuyển đổi sang RAS, IMTA, đồng thời đầu tư vào hạ tầng xử lý chất thải.

Ngoài ra, việc hình thành các cụm công nghiệp phụ phẩm thủy sản sẽ giúp tập trung thu gom và chế biến sâu, tạo tiền đề cho sự phát triển của ngành công nghiệp sinh học biển. Các mô hình KTTH cấp vùng cũng cần được triển khai đồng bộ tại các khu nuôi biển tập trung, kết hợp trại giống RAS trên bờ, nuôi đa loài ngoài biển và tận dụng phụ phẩm cho chế biến sâu. Điều này không chỉ nâng cao hiệu quả sản xuất mà còn giảm áp lực môi trường và tăng giá trị kinh tế từ phụ phẩm.

Đặc biệt, yếu tố con người vẫn là nhân tố quyết định thành công của KTTH. Việt Nam cần tập trung đào tạo kỹ sư, kỹ thuật viên và cán bộ quản lý chất lượng có khả năng vận hành và duy trì các mô hình tuần hoàn. Song song với đó, tăng cường hợp tác quốc tế với các quốc gia có công nghệ tiên tiến như Na Uy, Canada, Nhật Bản, cũng như các tổ chức quốc tế như UNDP, sẽ giúp Việt Nam tiếp cận công nghệ mới, cải thiện năng lực quản lý và mở rộng thị trường cho các sản phẩm sinh học.

KTTH không chỉ là một xu hướng tất yếu mà còn là con đường chiến lược để ngành thủy sản Việt Nam phát triển theo hướng xanh - sạch - hiệu quả, nâng cao năng lực cạnh tranh và tiến tới xây dựng một ngành thủy sản hiện đại, bền vững. Đồng thời, việc áp dụng KTTH rộng khắp sẽ đóng góp quan trọng vào chiến lược quốc gia về kinh tế biển, biến tiềm năng biển thành nguồn lực phát triển lâu dài cho đất nước.

Nguồn: https://nongnghiepmoitruong.vn/tai-cau-truc-nganh-thuy-san-tu-tu-duy-kinh-te-tuan-hoan-d788849.html