Trường đại học, “đầu tàu” kiến tạo giải pháp đột phá cho chuyển đổi xanh và phát triển bền vững

Đảng và Nhà nước đã xác định rõ mục tiêu chiến lược: Đưa Việt Nam trở thành nước phát triển, thu nhập cao vào năm 2045 và đạt phát thải ròng bằng “0” vào năm 2050. Để hiện thực hóa “mục tiêu kép” này, phát triển khoa học, công nghệ (KHCN) và đổi mới sáng tạo, nhất là kết hợp chặt chẽ giữa chuyển đổi xanh (CĐX) và chuyển đổi số (CĐS, được xác định là động lực cốt lõi.

"Cặp song sinh" chuyển đổi xanh – chuyển đổi số

Chiến lược quốc gia về tăng trưởng xanh giai đoạn 2021–2030, tầm nhìn 2050 (Quyết định số 1658/QĐ-TTg) khẳng định định hướng phát triển dựa trên KHCN, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số. Trong đó, CĐX và CĐS được nhìn nhận như một "cặp song sinh" gắn bó hữu cơ với nhau, muốn xanh thì phải số, muốn số thì phải xanh.

CĐS giúp tối ưu hóa sử dụng tài nguyên, giám sát ô nhiễm, tối ưu vận hành hạ tầng và phát triển mô hình sản xuất – tiêu dùng bền vững thông qua các công nghệ số như trí tuệ nhân tạo (AI), Internet vạn vật (IoT), dữ liệu lớn (Big Data). Ngược lại, CĐX đảm bảo nền tảng bền vững cho chính hạ tầng số, khi các trung tâm dữ liệu, hệ thống viễn thông, nền tảng điện toán đám mây chỉ có thể phát triển lâu dài nếu gắn với nguồn năng lượng tái tạo, năng lượng sạch, mô hình kinh tế các-bon thấp.

Mục tiêu đưa kinh tế số đạt khoảng 30% GDP vào năm 2030 không chỉ là chỉ tiêu tăng trưởng, mà còn là "đòn bẩy" để thúc đẩy xanh hóa nền kinh tế, giảm cường độ phát thải trên mỗi đơn vị tăng trưởng. Tuy nhiên, để "cặp song sinh" này thực sự vận hành hiệu quả, Việt Nam đang phải đối mặt với ba nhóm thách thức lớn.

Thứ nhất là rào cản về vốn và chi phí. Phần lớn doanh nghiệp nhỏ và vừa chiếm tới 97% tổng số doanh nghiệp gặp khó khăn trong tiếp cận nguồn vốn cho công nghệ sạch, quy trình sản xuất bền vững. Chi phí đầu tư ban đầu cao khiến nhiều doanh nghiệp vẫn coi đầu tư môi trường là "chi phí bắt buộc" hơn là "cơ hội chiến lược".

Thứ hai là thiếu hụt nhân lực và khoảng trống nhận thức. Lực lượng chuyên gia, kỹ sư am hiểu sâu về quản trị ESG, kinh tế tuần hoàn, công nghệ môi trường, năng lượng tái tạo, nông nghiệp thông minh… còn rất hạn chế. Nhiều chủ thể, đặc biệt khu vực doanh nghiệp nhỏ, vẫn chưa chuyển hẳn tư duy từ bị động tuân thủ sang chủ động nắm bắt cơ hội từ CĐX.

Thứ ba là thách thức về thể chế và thực thi. Dù khung chính sách tổng thể về tăng trưởng xanh đã được ban hành, nhưng các hướng dẫn kỹ thuật, tiêu chuẩn, quy chuẩn, cơ chế hỗ trợ cụ thể còn thiếu và phân tán. Trong các lĩnh vực mới như thị trường tín chỉ các-bon, mô hình kinh doanh xanh dựa trên công nghệ số, cơ chế thử nghiệm chính sách (sandbox) vẫn chưa được triển khai đầy đủ, làm gia tăng rủi ro cho nhà đầu tư tiên phong.

Chính trong bối cảnh còn nhiều "điểm nghẽn" như vậy, vai trò của các trường đại học càng trở nên then chốt.

Trường đại học – trụ cột tri thức của chuyển đổi xanh

Các trường đại học, viện nghiên cứu là "trái tim tri thức" của hệ sinh thái đổi mới sáng tạo, giữ vai trò chiến lược trên ba phương diện: kiến tạo nền tảng tri thức và hành vi, nghiên cứu – phát triển công nghệ, và kết nối với cộng đồng, doanh nghiệp.

Trước hết, thông qua giáo dục vì phát triển bền vững (ESD), các trường đại học giúp hình thành thế hệ nhân lực "xanh" – những công dân có hiểu biết, kỹ năng và thái độ phù hợp với yêu cầu phát triển bền vững. Giáo dục xanh không chỉ cung cấp kiến thức về biến đổi khí hậu, kinh tế tuần hoàn, quản trị ESG, mà còn thúc đẩy thay đổi hành vi, khuyến khích lối sống bền vững, tiêu dùng có trách nhiệm. Cách tiếp cận liên ngành và xuyên ngành trong đào tạo giúp sinh viên có khả năng giải quyết các vấn đề phức tạp như khủng hoảng khí hậu, an ninh môi trường, dịch chuyển năng lượng.

Thứ hai, nhiều trường đại học trên thế giới đã chuyển khuôn viên của mình thành "living labs" – phòng thí nghiệm sống cho các giải pháp bền vững. Hạ tầng xanh, năng lượng tái tạo, giải pháp dựa trên tự nhiên, mô hình quản lý nước và chất thải thông minh… được triển khai ngay trong không gian trường, vừa là môi trường thực hành, vừa là minh chứng trực quan cho phát triển bền vững.

Tại Việt Nam, cùng với việc tham gia mạnh mẽ vào nghiên cứu và phát triển (R&D), các trường đại học đã bắt đầu hình thành các vườn ươm khởi nghiệp xanh, kết nối chặt chẽ giữa nghiên cứu học thuật với ứng dụng thực tiễn. Nhiều doanh nghiệp khởi nghiệp đổi mới sáng tạo trong lĩnh vực năng lượng sạch, vật liệu bền vững, nông nghiệp công nghệ cao… đã ra đời từ môi trường đại học, góp phần hình thành lực lượng doanh nghiệp xanh cho nền kinh tế trong tương lai.

PTIT: Tiên phong ứng dụng AI và blockchain cho chuyển đổi xanh

Học viện Công nghệ Bưu chính Viễn thông (PTIT) là một trong những cơ sở tiên phong trong đào tạo, nghiên cứu và chuyển giao công nghệ trong các lĩnh vực công nghệ thông tin, trí tuệ nhân tạo và chuyển đổi số. Quán triệt tinh thần Nghị quyết số 57-NQ/TW về đột phá phát triển KHCN, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số quốc gia, Học viện định hướng trở thành "đầu tàu" trong kiến tạo giải pháp công nghệ lõi phục vụ chuyển đổi xanh, đồng thời xây dựng mô hình đại học xanh – thông minh – đổi mới sáng tạo.

Một trong những giải pháp tiêu biểu là WoodID – hệ sinh thái ứng dụng AI nhằm minh bạch hóa chuỗi cung ứng lâm nghiệp. Được phát triển dưới dạng ứng dụng di động và nền tảng web, với sự phối hợp của các giảng viên PTIT cùng Cục Lâm nghiệp, lực lượng Kiểm lâm, Tổ chức Hợp tác Quốc tế Đức và Viện Khoa học Lâm nghiệp Việt Nam, WoodID sử dụng mô hình học sâu để nhận diện loài gỗ với độ chính xác thử nghiệm tới 98,6%. Cán bộ kiểm lâm, hải quan có thể dùng camera trên điện thoại để nhận diện nhanh loài gỗ ngay tại hiện trường, thậm chí không cần kết nối Internet.

Với cơ sở dữ liệu gần 3.000 mẫu thuộc 260 loài gỗ, trong đó có nhiều loài nguy cấp theo Công ước CITES, WoodID hỗ trợ đắc lực cho công tác thực thi pháp luật, giảm gian lận thương mại, nâng cao tính minh bạch và truy xuất nguồn gốc trong chuỗi cung ứng gỗ. Từ góc độ chuyển đổi xanh, giải pháp này giúp ngành gỗ Việt Nam đáp ứng các yêu cầu ngày càng khắt khe về phát triển bền vững, nâng cao năng lực cạnh tranh tại các thị trường cao cấp như EU, Mỹ.

Cùng với WoodID, hệ thống tín chỉ xanh P-Coin là một minh chứng khác cho cách PTIT ứng dụng công nghệ số để thúc đẩy lối sống bền vững trong môi trường đại học. P-Coin là hệ thống tín chỉ số nội bộ dựa trên công nghệ blockchain, ghi nhận và quy đổi các hành vi tích cực của sinh viên và cán bộ như đạp xe, nhặt rác, trồng cây, hiến máu, thu gom rác thải điện tử, trao đổi đồ dùng cũ thành "điểm xanh". Các điểm này có thể được sử dụng trong những hoạt động, chương trình nội bộ, tạo nên một "sân chơi tài chính số" gắn liền với trách nhiệm xã hội và ý thức môi trường.

P-Coin không có chức năng tiền tệ theo nghĩa truyền thống, mà được thiết kế phù hợp với quy định pháp luật, nhằm xây dựng cộng đồng học đường năng động, văn minh, thân thiện với môi trường. Việc triển khai hệ thống trên quy mô gần 30.000 sinh viên, giảng viên, cán bộ giúp lan tỏa mạnh mẽ văn hóa xanh, đồng thời thử nghiệm mô hình ứng dụng blockchain trong quản trị cộng đồng, có thể mở rộng ra ngoài khuôn viên trường trong tương lai.

Song song với đó, PTIT tiếp tục nghiên cứu các giải pháp công nghệ phục vụ xây dựng "Smart Campus" – tối ưu hóa sử dụng năng lượng, quản lý chiếu sáng, điều hòa không khí, giám sát môi trường; thiết bị tự hành thu gom rác trên mặt nước; các nền tảng số hỗ trợ quản trị bền vững trong nhà trường. Những nỗ lực này không chỉ góp phần giảm phát thải, tiết kiệm tài nguyên, mà còn hình thành một "mô hình mẫu" về đại học xanh – thông minh có thể nhân rộng.

Kiến nghị: Đột phá thể chế và nguồn nhân lực xanh

Từ thực tiễn triển khai các mô hình, giải pháp tại PTIT và hệ thống giáo dục đại học, có thể rút ra một số kiến nghị để phát huy hơn nữa vai trò của trường đại học trong kiến tạo giải pháp đột phá cho chuyển đổi xanh.

Một là, về thể chế, cần sớm xây dựng và triển khai cơ chế thử nghiệm chính sách (regulatory sandbox) cho các mô hình kinh doanh và công nghệ xanh mới, đặc biệt trong các lĩnh vực như blockchain cho thị trường tín chỉ các-bon, nền tảng số quản lý môi trường, dịch vụ dữ liệu xanh. Điều này giúp giảm rủi ro pháp lý cho các sáng kiến tiên phong, đồng thời tạo hành lang linh hoạt để công nghệ mới được kiểm chứng, hoàn thiện và mở rộng.

Hai là, cần hoàn thiện hệ thống tiêu chuẩn, quy chuẩn kỹ thuật về "xanh" trên các ngành, sản phẩm; thực thi hiệu quả nguyên tắc "người gây ô nhiễm phải trả tiền"; đồng thời có cơ chế khuyến khích những mô hình, sản phẩm, dịch vụ có đóng góp thực chất cho mục tiêu giảm phát thải, phục hồi hệ sinh thái và nâng cao chất lượng môi trường.

Ba là, về nguồn nhân lực, cần đẩy mạnh cải cách giáo dục đại học và dạy nghề theo hướng liên ngành, tích hợp các nội dung về kinh tế xanh, quản trị ESG, công nghệ môi trường, năng lượng tái tạo, dữ liệu lớn, trí tuệ nhân tạo. Các trường đại học, trong đó có những đơn vị mũi nhọn như PTIT, cần được giao và hỗ trợ thực hiện những chương trình đào tạo tiên phong về "nhân lực xanh" gắn với nhu cầu của doanh nghiệp và địa phương.

Bốn là, thúc đẩy mạnh mẽ hợp tác giữa nhà trường – viện nghiên cứu – doanh nghiệp – cơ quan quản lý nhà nước. Cơ chế đặt hàng nhiệm vụ khoa học, đồng tài trợ nghiên cứu, vườn ươm khởi nghiệp xanh, trung tâm đổi mới sáng tạo trong trường đại học cần được thiết kế theo hướng mở, linh hoạt, gắn chặt với các bài toán thực tiễn của ngành, địa phương, doanh nghiệp.

Chuyển đổi xanh là một hành trình dài, phức tạp nhưng đầy cơ hội. Trên hành trình đó, trường đại học không chỉ là nơi truyền thụ tri thức mà còn là chủ thể kiến tạo giải pháp công nghệ, ươm mầm nhân lực và lan tỏa văn hóa bền vững. Khi được trao đủ không gian sáng tạo và được kết nối hiệu quả với doanh nghiệp, cơ quan quản lý và cộng đồng, các trường đại học sẽ thực sự trở thành "đầu tàu tri thức", góp phần quan trọng đưa Việt Nam tiến nhanh hơn trên con đường phát triển xanh, thông minh và bền vững.

Trung tâm Truyền thông KH&CN

Nguồn: https://mst.gov.vn/truong-dai-hoc-dau-tau-kien-tao-giai-phap-dot-pha-cho-chuyen-doi-xanh-va-phat-trien-ben-vung-197251210183652356.htm