Dịch “Truyện Kiều”: Đi tìm vẻ đẹp ngôn từ và tinh thần Việt

Dịch “Truyện Kiều” luôn được xem là thử thách lớn của dịch thuật văn học Việt Nam. Không chỉ là chuyển ngữ, đó là công cuộc bảo tồn tinh thần, nhạc tính, mã văn hóa người Việt và tư tưởng của Nguyễn Du trong một ngôn ngữ khác – nơi từng câu thơ phải tìm được đời sống mới mà không đánh mất bản sắc Việt.

Ngày 22/11, tại quê hương của Đại thi hào Nguyễn Du (Nghi Xuân – Hà Tĩnh), Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch Hà Tĩnh và Quỹ bảo tồn và phát huy giá trị di sản Nguyễn Du và Truyện Kiều đã tổ chức Tọa đàm khoa học về dịch “Truyện Kiều”, thu hút sự tham gia của các nhà thơ, dịch giả, học giả quốc tế, nhà nghiên cứu và những người quan tâm đến công tác chuyển ngữ kiệt tác văn học này.

Thách thức dịch Kiều

“Truyện Kiều” là kiệt tác văn học của đại thi hào Nguyễn Du, được viết bằng chữ Nôm, theo thể lục bát, gồm 3.254 câu thơ lục bát (6-8). Gần 160 năm qua, từ khi có bản in nôm đầu tiên, 150 năm bản phiên âm chữ quốc ngữ, bản dịch đầu tiên sang tiếng Pháp của Giáo sư Abel des Michels in ở Paris năm 1884, cho đến nay, “Truyện Kiều” đã được dịch ra 20 ngôn ngữ với 107 bản dịch khác nhau, trong đó, tiếng Anh, tiếng Pháp, tiếng Trung Quốc, tiếng Nhật, tiếng Hàn là có nhiều bản nhất... Mỗi bản dịch đã mở ra cánh cửa để lan tỏa Truyện Kiều ra độc giả quốc tế.

16 bản dịch Truyện Kiều được trưng bày tại buổi Tọa đàm. Ảnh: P.V

Dịch thuật - chuyển ngữ văn học là một công việc vô cùng khó khăn, và nó lại càng thách thức hơn trong thời đại của trí tuệ nhân tạo. Thể thơ lục bát 6–8 giàu nhạc tính, hệ thống điển tích – điển cố dày đặc, triết lý thâm sâu và ngôn ngữ đơn tiết của tiếng Việt khiến việc chuyển ngữ trở nên khó khăn gấp bội.

Toàn cảnh buổi tọa đàm khoa học. Ảnh: P.V

Dịch giả Vũ Thế Khôi chia sẻ: Bản dịch Truyện Kiều sang tiếng Nga (công bố năm 2016) của ông, tuy chuyển thể thơ lục bát 6–8 sang thể thơ tự do, nhưng ông vẫn cố lưu giữ hồn cốt, nhạc tính và sự tinh tế của Kiều, đồng thời phải giải thích đầy đủ điển tích, điển cố để độc giả bình dân – đối tượng mà ông hướng tới - dễ tiếp cận.

PGS.TS Biện Minh Điền (ĐH Vinh) nhấn mạnh rằng: Dịch thơ là “sáng tạo trong sự kiểm soát”, bởi chuyển từ ngôn ngữ đơn tiết sang ngôn ngữ đa âm tiết đã khó, dịch thơ lại càng khó hơn.

Nhà nghiên cứu Trần Đình Tuấn (Hội Kiều học) cho rằng: Ngôn ngữ Kiều có mã văn hóa đặc trưng biểu hiện bằng con số và cấu trúc phần, đòi hỏi hệ thống chú giải phần chuẩn để tránh hiểu sai trong quá trình chuyển ngữ.

Anh Trần Hữu Tài - người sở hữu bộ sưu tập ấn bản Kiều lớn nhất. Ảnh: P.V

Anh Trần Hữu Tài – người sở hữu bộ sưu tập ấn bản Kiều lớn nhất, băn khoăn về việc chưa có “Luật dịch”, dẫn đến thiếu tiêu chuẩn thống nhất trong yêu cầu dịch đúng thể thơ lục bát. Theo anh, cần nhấn mạnh dịch “từ thơ sang thơ” để độc giả quốc tế hiểu họ đang tiếp cận thể thơ truyền thống của Việt Nam.

“The Soul of Kieu”: Kỳ vọng một bản dịch đúng tinh thần Việt

Tại tọa đàm, nhóm nhà thơ – dịch giả – học giả quốc tế đã công bố dự án dịch Truyện Kiều mới mang tên “The Soul of Kieu”, thay vì “The Tale of Kieu” (Câu chuyện của Kiều) như truyền thống, với mong muốn không chỉ truyền tải nghĩa tiếng Việt sang tiếng Anh, mà còn tái hiện linh hồn, nhạc tính và bối cảnh văn hóa của tác phẩm gốc.

Nhóm tác giả của Dự án dịch Truyện Kiều 'The Soul of Kieu'. Ảnh: P.V

Dự án gồm 4 thành viên, trong đó 3 người trực tiếp dịch: Nhà thơ – Dịch giả Nguyễn Đỗ; Nhà văn – Giáo sư John Stauffer, nguyên Quyền Trưởng khoa Anh Văn, Đại học Harvard; Nhà thơ – Giáo sư Paul Hoover, Trưởng khoa Viết sáng tạo, Đại học San Francisco.

Nhà thơ – dịch giả Nguyễn Đỗ cho biết: Dự án được triển khai từ tháng 3 năm nay, đến nay đã thực hiện được 60–70%, và dự kiến sẽ hoàn thành trong hai năm. Nhà thơ Nguyễn Đỗ dịch bản đầu tiên, sau đó gửi cho nhà thơ Paul Hoover và Giáo sư John Stauffer đọc, sau đó cùng thảo luận những câu thơ khó chuyển ngữ như: “Dẫu lìa ngó ý còn vương tơ lòng”, hay những câu thơ ẩn chủ ngữ mà trong tiếng Anh bắt buộc phải có như “Trải qua một cuộc bể dâu”, hay những câu đảo ngữ “Nay hoàng hôn đã, lại mai hôn hoàng”…

GS, nhà thơ Paul Hoover: Dự án “The Tale of Kieu” phải giữ được tính nghệ thuật, vẻ đẹp ngôn ngữ và giá trị văn hóa của Truyện Kiều. Ảnh: P.V

GS, nhà thơ Paul Hoover chia sẻ: Dù bản tiếng Anh có thể dài hơn câu lục bát 6–8, nhưng nhất thiết phải giữ được tính nghệ thuật, vẻ đẹp ngôn ngữ và giá trị văn hóa của Truyện Kiều, để độc giả quốc tế không chỉ tiếp cận “nỗi đau của Kiều” mà còn thấu cảm phận người – phận đời trong kiệt tác. Còn Giáo sư John Stauffer khẳng định: Sức mạnh lớn nhất của Truyện Kiều là khiến người đọc “đọc xong – nhìn lại chính mình – thấu cảm – sẻ chia – rồi quay lại đọc từ đầu”. Đó là hành trình của một tác phẩm vĩ đại. Và chính điều này của Truyện Kiều đã hấp dẫn ông. Với dự án này, ông kỳ vọng sẽ giữ được nhịp điệu, tính nhạc và giá trị nhân văn ấy.

GS.TS Trần Nho Thìn (Đại học quốc gia Hà Nội) nhấn mạnh rằng: Tọa đàm đã khơi lại một vấn đề rất quan trọng: Dịch thuật không chỉ là việc chuyển ngữ, mà còn là một trong những con đường hiệu quả nhất để quảng bá văn hóa Việt Nam ra thế giới. Ông bày tỏ kỳ vọng bản dịch mới “The Soul of Kieu” sẽ vừa đẹp về nghĩa, vừa ngân vang như thơ và có thể chạm đến cảm xúc của mỗi người đọc, để "Truyện Kiều" tiếp tục hành trình lan tỏa một cách xứng đáng trong đời sống tinh thần toàn cầu./.

ADQuảng cáo

Nguồn: https://baonghean.vn/dich-truyen-kieu-di-tim-ve-dep-ngon-tu-va-tinh-than-viet-10312247.html