Nỗ lực của các cường quốc trong việc khẳng định vị thế và ảnh hưởng tại khu vực châu Phi hiện nay

TCCS -Với 54 quốc gia thành viên Liên hợp quốc, trong đó có ba nước Ủy viên không thường trực Hội đồng Bảo an Liên hợp quốc, khu vực châu Phi đang từng bước khẳng định vị trí trong cấu trúc địa - chính trị toàn cầu. Trước xu thế đó, các cường quốc, như Mỹ, Trung Quốc và Nga đã điều chỉnh chiến lược tiếp cận nhằm mở rộng ảnh hưởng và củng cố vai trò tại không gian địa - chính trị có tầm quan trọng chiến lược này.

Mỹ điều chỉnh chiến lược và củng cố hiện diện

Kể từ đầu năm 2018, Mỹ đã xác định Nga và Trung Quốc là trọng tâm trong chiến lược phòng thủ quốc gia mới. Trong bối cảnh đó, cả Nga và Trung Quốc đều tăng cường hiện diện và mở rộng ảnh hưởng tại khu vực châu Phi. Trước tình hình trên, trả lời phỏng vấn Hãng tin Reuters, phát ngôn viên Bộ Quốc phòng Mỹ Can-đít Trết-sơ cho biết, trong thời gian tới, quân đội Mỹ sẽ thu hẹp sự hiện diện tại châu Phi, từng bước rút một số lực lượng khỏi chiến dịch chống khủng bố tại khu vực này⁽¹⁾. Thay vì duy trì hoạt động tác chiến trực tiếp, Mỹ sẽ chuyển hướng sang hoạt động cố vấn, hỗ trợ kỹ thuật, thiết lập kênh liên lạc và chia sẻ thông tin.

Tổng thống Donald Trump (giữa) tiếp 5 lãnh đạo châu Phi  (gồm lãnh đạo Garbon, Guinea-Bissau, Liberia, Mauritania, Senegal) tại Nhà Trắng,  ngày 9-7-2025_Ảnh:  AP

Tháng 12-2018, Mỹ đã công bố chính sách “châu Phi thịnh vượng”, với cam kết tăng cường hỗ trợ và phát triển kinh tế cho các quốc gia châu Phi, đồng thời thúc đẩy hợp tác kinh tế giữa Mỹ và khu vực này. Tuy nhiên, chính sách này không được triển khai mạnh mẽ khi Mỹ chuyển hướng ưu tiên nguồn lực cho chiến lược “nước Mỹ trên hết” dưới thời kỳ Tổng thống Mỹ Đô-nan Trăm. Thế nhưng, cục diện thế giới đã thay đổi rõ rệt sau khi xung đột Nga - U-crai-na bùng nổ, khiến châu Phi tiếp tục trở thành tâm điểm trong cạnh tranh ảnh hưởng giữa các nước lớn.

Việc Nga tích cực thúc đẩy quan hệ hợp tác và gia tăng ảnh hưởng tại châu Phi nhằm củng cố vị thế trên trường quốc tế dường như đã tác động đến việc bày tỏ quan điểm của các quốc gia châu Phi với chính sách và đường lối đối ngoại của Nga. Điều này không chỉ phản ánh vai trò ngày càng được coi trọng của các quốc gia châu Phi trong các vấn đề toàn cầu, mà còn cho thấy ảnh hưởng không nhỏ của các cường quốc tại khu vực châu Phi.

Với ảnh hưởng ngày càng gia tăng, châu Phi đang trở thành một khu vực giàu tiềm năng, có tốc độ tăng dân số nhanh nhất thế giới, sở hữu nguồn tài nguyên thiên nhiên phong phú, đóng vai trò là một khối thương mại lớn và có ảnh hưởng đáng kể trong hệ thống Liên hợp quốc. Trước thực tế đó, yêu cầu điều chỉnh chiến lược đối ngoại của Mỹ đối với châu Phi mang tính cấp thiết, là bước đi tất yếu nhằm định hình lại chính sách toàn cầu của Mỹ trong bối cảnh cạnh tranh ảnh hưởng giữa các cường quốc.

Chính vì vậy, tháng 12-2022, Mỹ đã tổ chức Hội nghị thượng đỉnh Mỹ - châu Phi tại Thủ đô Oa-sinh-tơn (Mỹ), đánh dấu lần đầu tiên hai bên nối lại đối thoại cấp cao sau 8 năm, kể từ thời kỳ Tổng thống Mỹ B. Ô-ba-ma. Đây được xem là bước đi thể hiện thiện chí của Mỹ trong việc mở rộng và làm sâu sắc hơn quan hệ hợp tác với toàn châu lục. Theo thông cáo báo chí của Bộ Ngoại giao Mỹ ngày 13-12-2022, hội nghị không chỉ thể hiện cam kết lâu dài của Mỹ đối với châu Phi, mà còn là nỗ lực cụ thể nhằm xây dựng quan hệ đối tác chiến lược toàn diện, trên cơ sở các lợi ích và ưu tiên chung. Việc tổ chức hội nghị cho thấy, chính quyền Tổng thống Mỹ Giô Bai-đơn điều chỉnh định hướng chiến lược đối ngoại, nhằm đưa châu Phi vào vị trí tương xứng với vai trò ngày càng quan trọng của khu vực trong tiến trình định hình lại trật tự quyền lực toàn cầu. Trong bối cảnh cạnh tranh ảnh hưởng giữa các cường quốc tiếp tục gia tăng, hoạt động này có thể được nhìn nhận như một phần trong chiến lược của Mỹ nhằm củng cố vị thế, khẳng định sự hiện diện và thiết lập lại mạng lưới quan hệ đối ngoại tại khu vực có ý nghĩa địa - chính trị đặc biệt này.

Tiếp nối cam kết được đưa ra tại Hội nghị thượng đỉnh Mỹ - châu Phi, trong năm 2023, Mỹ đã triển khai nhiều chuyến thăm cấp cao tới các quốc gia châu Phi. Đáng chú ý là chuyến công du của Phó Tổng thống Mỹ Ca-ma-la Ha-rít, Bộ trưởng Ngoại giao Mỹ An-tô-ni Blin-ken, Bộ trưởng Quốc phòng Mỹ L.Ốt-xtin, Bộ trưởng Tài chính Mỹ Gia-nét Yê-lân cùng nhiều quan chức cấp cao khác. Hoạt động này cho thấy quyết tâm của chính quyền Tổng thống Mỹ Giô Bai-đơn trong việc tăng cường hợp tác và mở rộng quan hệ đối tác chiến lược với khu vực châu Phi. Trên cơ sở đó, Mỹ cam kết dành gói hỗ trợ 55 tỷ USD cho châu Phi trong giai đoạn 2023 - 2025, tập trung vào các lĩnh vực then chốt, như phát triển kinh tế, chăm sóc y tế, bảo đảm an ninh và thúc đẩy phát triển bền vững⁽²⁾. Ngoài ra, Mỹ tuyên bố sẽ ủng hộ Liên minh châu Phi (AU) trở thành thành viên thường trực của Nhóm G-20⁽³⁾; đồng thời, khuyến khích vai trò ngày càng lớn của châu Phi trong các cơ chế hợp tác đa phương khu vực và quốc tế, như Liên hợp quốc, Quỹ Tiền tệ quốc tế (IMF). Bên cạnh cam kết tài chính và hỗ trợ thể chế, một nội dung trọng tâm tại Hội nghị thượng đỉnh Mỹ - châu Phi năm 2022 là việc thúc đẩy khả năng tiếp cận thị trường Mỹ cho các quốc gia châu Phi. Trong đó, Đạo luật Tăng trưởng và Cơ hội cho châu Phi (AGOA)⁽⁴⁾ tiếp tục được xem là công cụ quan trọng nhằm thúc đẩy hợp tác thương mại song phương. Đây là một phần trong chính sách của Mỹ nhằm khẳng định lại quan hệ với châu Phi - khu vực chưa thực sự được quan tâm nhiều trong chính sách đối ngoại của Mỹ những năm gần đây.

Trong thời gian tới, theo nhận định của nhiều chuyên gia, Mỹ sẽ tiếp tục thúc đẩy hiện diện và mở rộng ảnh hưởng tại châu Phi thông qua các hình thức hợp tác linh hoạt, đa dạng và gắn kết hơn. Thay vì chỉ tập trung vào cơ chế ngoại giao chính thức, Mỹ chú trọng phát huy vai trò của các kênh kết nối mềm, như giao lưu nhân dân, hợp tác giáo dục, phát triển kết cấu hạ tầng, chuyển giao công nghệ và hỗ trợ năng lực thể chế. Đặc biệt, việc tăng cường mối liên kết giữa chính phủ, doanh nghiệp, tổ chức xã hội và cộng đồng người Mỹ gốc Phi, cũng như trên toàn cầu đang được xem là một trong những trụ cột quan trọng trong chiến lược tiếp cận mới đối với châu Phi của Mỹ.

Trung Quốc mở rộng hợp tác toàn diện và lâu dài

Ngay từ đầu thế kỷ XXI, Trung Quốc đã chủ động thúc đẩy quan hệ với các quốc gia châu Phi thông qua việc thiết lập Diễn đàn Hợp tác Trung Quốc - châu Phi (FOCAC) vào tháng 10-2000. Đây là cơ chế đối thoại và hợp tác toàn diện giữa hai bên, góp phần tăng cường hiểu biết lẫn nhau và thúc đẩy phát triển cùng có lợi. Quan hệ Trung Quốc - châu Phi trong những năm gần đây phát triển nhanh chóng, ghi nhận vai trò ngày càng tăng của Trung Quốc tại khu vực này trên các lĩnh vực chính trị, kinh tế và hợp tác phát triển⁽⁵⁾. Hiện nay, khoảng 1 triệu công dân Trung Quốc đang sinh sống và làm việc tại châu Phi, trong khi khoảng 200.000 người châu Phi đang học tập, lao động tại Trung Quốc. Giao lưu nhân dân giữa hai bên được mở rộng, góp phần củng cố nền tảng xã hội cho mối quan hệ hợp tác toàn diện, đặc biệt trong các lĩnh vực kinh tế, đầu tư và đào tạo nguồn nhân lực⁽⁶⁾.

Trong quan hệ kinh tế, Trung Quốc được xem là một trong những quốc gia thiết lập quan hệ hợp tác với châu Phi từ khá sớm, với các hoạt động đầu tư ban đầu xuất hiện cách đây khoảng ba thập niên, tuy còn ở quy mô hạn chế. Bước sang giai đoạn phát triển mới, châu Phi ngày càng giữ vị trí chiến lược trong định hướng mở rộng không gian hợp tác quốc tế và khẳng định ảnh hưởng của Trung Quốc. Trong bối cảnh nước này thúc đẩy các sáng kiến phát triển và định hình các cơ chế hợp tác đa phương, châu Phi được xác định là một đối tác ưu tiên⁽⁷⁾. Việc Trung Quốc đẩy mạnh hiện diện và tăng cường hợp tác với châu Phi phản ánh nhu cầu mở rộng không gian ảnh hưởng và củng cố vai trò trong trật tự quốc tế đang định hình. Trong đó, hợp tác an ninh được nhiều chuyên gia xem là một trong những trụ cột quan trọng, góp phần bảo đảm ổn định khu vực, đồng thời tạo điều kiện thuận lợi để Trung Quốc gia tăng ảnh hưởng trên phạm vi toàn cầu.

Về phía châu Phi, các quốc gia trong khu vực ngày càng trở thành đối tác có ý nghĩa trong việc thúc đẩy các ưu tiên đối ngoại của Trung Quốc tại các cơ chế hợp tác đa phương, qua đó hỗ trợ tích cực cho quá trình định hình lập trường và triển khai các sáng kiến toàn cầu của Trung Quốc. Trong nhiều khuôn khổ hợp tác song phương, nội dung trọng tâm thường được nhấn mạnh là tôn trọng nguyên tắc chủ quyền, toàn vẹn lãnh thổ và phối hợp lập trường trong các vấn đề quản trị toàn cầu. Điều này phản ánh mức độ gắn kết chính trị ngày càng được củng cố giữa hai bên.

Khác với lĩnh vực kinh tế, hợp tác quốc phòng - an ninh giữa Trung Quốc và châu Phi trong giai đoạn đầu chưa thực sự nổi bật. Tuy nhiên, kể từ năm 2014, Trung Quốc đã từng bước thúc đẩy hợp tác trong lĩnh vực này theo hướng thực chất và có chiều sâu. Trong giai đoạn 2014 - 2018, Trung Quốc trở thành đối tác quốc phòng quan trọng của nhiều quốc gia châu Phi thông qua chương trình hỗ trợ kỹ thuật, trang thiết bị và đào tạo. Đáng chú ý, năm 2017, Trung Quốc thiết lập cơ sở bảo đảm hậu cần tại Cộng hòa Gi-bu-ti - cơ sở đầu tiên ngoài lãnh thổ, nhằm phục vụ hoạt động hỗ trợ gìn giữ hòa bình, ứng phó với thách thức an ninh phi truyền thống, như cướp biển, khủng bố tại khu vực châu Phi và Tây Á. Điều này được nhiều chuyên gia xem là bước đi thể hiện cam kết của Trung Quốc đối với an ninh khu vực và vai trò quốc tế đang mở rộng của nước này.

Nhằm thúc đẩy hợp tác an ninh trong khuôn khổ quan hệ đối tác chiến lược toàn diện với châu Phi, năm 2019, Trung Quốc khởi xướng tổ chức Diễn đàn An ninh và Hòa bình Trung Quốc - châu Phi lần thứ nhất trong khuôn khổ Sáng kiến An ninh toàn cầu (GSI). Diễn đàn này được coi là sự cụ thể hóa các cam kết đã được xác lập tại Diễn đàn Hợp tác Trung Quốc - châu Phi năm 2018, đồng thời phản ánh nhu cầu tăng cường phối hợp trong lĩnh vực an ninh của các quốc gia châu Phi.

Đáng chú ý, sau khi Nga phát động “chiến dịch quân sự đặc biệt” tại U-crai-na, Trung Quốc nhấn mạnh vai trò của hợp tác quốc phòng - an ninh trong quan hệ với châu Phi, coi đây là một trong những lĩnh vực quan trọng nhằm góp phần mở rộng ảnh hưởng và thúc đẩy điều chỉnh trật tự quốc tế theo hướng đa phương, dung hòa lợi ích của nhiều bên. Trong tiến trình này, Trung Quốc không chỉ tiếp tục khẳng định vai trò là một đối tác kinh tế hàng đầu, mà còn từng bước tham gia sâu hơn vào hoạt động ở khu vực. Biểu hiện rõ nét của xu hướng này là việc Trung Quốc tăng cường chương trình hợp tác đào tạo lực lượng quốc phòng và cảnh sát, hỗ trợ kỹ thuật, tham gia gìn giữ hòa bình và thúc đẩy phối hợp an ninh với nhiều quốc gia châu Phi.

Tổng Bí thư, Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình phát biểu tại Hội nghị thượng đỉnh Diễn đàn Hợp tác Trung Quốc - châu Phi (FOCAC) năm 2024, tại Bắc Kinh (Trung Quốc)_Ảnh: THX/TTXVN

Để tiếp tục mở rộng ảnh hưởng tại châu Phi, Trung Quốc đã chủ động triển khai nhiều hoạt động đối thoại và hợp tác trong lĩnh vực quốc phòng - an ninh. Ngày 25-7-2022, Diễn đàn Hòa bình và An ninh Trung Quốc - châu Phi lần thứ hai được tổ chức theo hình thức trực tuyến, thể hiện nỗ lực cụ thể hóa sáng kiến xây dựng “Cộng đồng chung vận mệnh Trung Quốc - châu Phi trong thời đại mới”. Mục tiêu trọng tâm của diễn đàn là tăng cường đoàn kết, thúc đẩy hợp tác chiến lược và từng bước củng cố nền tảng an ninh chung giữa hai bên, phù hợp với yêu cầu phát triển của bối cảnh khu vực và quốc tế hiện nay. Diễn đàn Hòa bình và An ninh Trung Quốc - châu Phi lần thứ ba được tổ chức vào tháng 9-2023, với sự tham dự của đại diện nhiều quốc gia trong khu vực. Tại sự kiện, các nước châu Phi bày tỏ mong muốn tăng cường hợp tác vì hòa bình, an ninh và phát triển bền vững, cùng hướng tới mục tiêu xây dựng Cộng đồng chung vận mệnh Trung Quốc - châu Phi.

Đặc biệt, từ ngày 4 đến 6-9-2024, Hội nghị thượng đỉnh Diễn đàn Hợp tác Trung Quốc - châu Phi (FOCAC) tiếp tục được tổ chức tại Bắc Kinh (Trung Quốc), với sự tham dự của hơn 50 nguyên thủ quốc gia và lãnh đạo cấp cao các quốc gia châu Phi. Sự kiện phản ánh sức thu hút ngày càng gia tăng của Trung Quốc tại lục địa này, khẳng định vai trò của Trung Quốc trong cấu trúc hợp tác Nam - Nam. Thông qua FOCAC năm 2024 và các khuôn khổ đối thoại trước đó, hai bên đã đạt được đồng thuận chính trị trong việc thúc đẩy khái niệm an ninh chung, mở rộng cách tiếp cận đối với các vấn đề an ninh quốc tế và làm sâu sắc hơn nền tảng hợp tác thực chất trong lĩnh vực này.

Những diễn biến trên cho thấy, quan hệ Trung Quốc - châu Phi đang chuyển biến theo hướng ngày càng thực chất, sâu rộng và đa tầng nấc. Theo nhiều chuyên gia, cách tiếp cận hiện nay của Trung Quốc thể hiện sự kết hợp hài hòa giữa lợi ích phát triển kinh tế với định hướng tăng cường vai trò và vị thế trong cấu trúc quản trị toàn cầu. Trong khi hợp tác kinh tế tiếp tục giữ vai trò nền tảng, Trung Quốc chủ động mở rộng hợp tác trên lĩnh vực chính trị, quốc phòng - an ninh và hỗ trợ thể chế, phù hợp với nhu cầu phát triển của châu Phi. Hiện nay, Trung Quốc vẫn duy trì vị trí là đối tác thương mại lớn nhất của châu Phi trong suốt hơn một thập niên qua. Năm 2023, kim ngạch thương mại song phương đạt 282,1 tỷ USD⁽⁸⁾. Cùng với đó, Trung Quốc tiếp tục đẩy mạnh hiện diện thông qua hàng loạt dự án đầu tư chiến lược, trong đó phần lớn quốc gia châu Phi tham gia tích cực vào khuôn khổ Sáng kiến “Vành đai, Con đường” (BRI), tạo dựng nền tảng kết nối dài hạn trong các lĩnh vực then chốt, như hạ tầng, năng lượng và logistics.

Mặc dù mức độ ưu tiên dành cho châu Phi trong chiến lược toàn cầu của Trung Quốc có thể điều chỉnh theo biến động của tình hình quốc tế, song về tổng thể, khu vực này vẫn giữ vai trò quan trọng trong định hướng mở rộng ảnh hưởng lâu dài của Trung Quốc. Trong bối cảnh cạnh tranh địa - chính trị ngày càng gia tăng, đặc biệt giữa các cường quốc, châu Phi đang trở thành một không gian có ý nghĩa đặc biệt trong cấu trúc quyền lực toàn cầu.

Trong thời gian tới, quan hệ Trung Quốc - châu Phi được nhiều chuyên gia dự báo sẽ phát triển theo một số xu hướng chính: Thứ nhất, Trung Quốc tiếp tục điều chỉnh cơ cấu đối tác và lĩnh vực ưu tiên nhằm nâng cao hiệu quả hợp tác và tính bền vững trong quan hệ với châu Phi. Định hướng này thể hiện qua việc mở rộng hiện diện tại những khu vực còn ít được tiếp cận, đồng thời đa dạng hóa ngành, lĩnh vực đầu tư, phù hợp với nhu cầu phát triển và lợi thế riêng của từng quốc gia châu Phi. Thứ hai, các sáng kiến phát triển ở cấp địa phương vẫn được duy trì, song với cách tiếp cận thận trọng và có tính chọn lọc cao hơn. Trước yêu cầu cơ cấu lại nguồn lực trong nước, Trung Quốc sẽ chú trọng tới tính khả thi, hiệu quả tài chính và tác động xã hội - môi trường của từng dự án. Các mô hình hợp tác chuyên sâu cùng cơ chế thanh toán linh hoạt được kỳ vọng sẽ giúp thúc đẩy các mục tiêu phát triển bền vững. Thứ ba, hai bên sẽ thúc đẩy xây dựng các mô hình hợp tác mới dựa trên nền tảng chuyển đổi kinh tế và phát triển công nghiệp. Theo “Tầm nhìn hợp tác Trung Quốc - châu Phi đến năm 2035”, các lĩnh vực ưu tiên, bao gồm nông nghiệp hiện đại, đổi mới sáng tạo, phát triển thương hiệu nội địa, khai thác bền vững tài nguyên biển, chuyển đổi số và tăng trưởng xanh. Trong đó, chuyển đổi sang nền kinh tế ít các-bon được xác định là một định hướng hợp tác quan trọng trong giai đoạn tới.

Nga củng cố hiện diện và mở rộng không gian ảnh hưởng

Mối quan hệ giữa Nga và châu Phi mặc dù từng có thời gian trầm lắng sau những biến chuyển địa - chính trị sâu sắc từ sự kiện Liên Xô sụp đổ năm 1991, song trong bối cảnh Nga từng bước mở rộng ảnh hưởng trên trường quốc tế, quan hệ Nga - châu Phi đang có dấu hiệu khởi sắc trở lại. Diễn biến này phản ánh sự chủ động trong chiến lược đối ngoại của Nga, mở ra cơ hội thúc đẩy hợp tác toàn diện với các quốc gia châu Phi, qua đó góp phần nâng cao vai trò và vị thế quốc tế của Nga trong một trật tự thế giới đang chuyển động.

Minh chứng rõ nét cho xu thế đó là Hội nghị thượng đỉnh Nga - châu Phi, diễn ra vào tháng 10-2019 tại thành phố Xô-chi (Nga), dưới sự đồng chủ trì của Tổng thống Nga Vla-đi-mia Pu-tin và Tổng thống Ai Cập Áp-đen Pha-ta An Xi-xi - Chủ tịch luân phiên của Liên minh châu Phi (AU) thời điểm đó. Hội nghị quy tụ đại diện của toàn bộ 54 quốc gia châu Phi, trong đó có 43 nguyên thủ quốc gia và người đứng đầu chính phủ các nước, cùng đại diện nhiều tổ chức khu vực. Theo Hãng Thông tấn Reuters, đây là hội nghị đầu tiên có quy mô lớn như vậy giữa Nga và châu Phi, tập trung vào ba lĩnh vực trọng tâm: phát triển quan hệ kinh tế, thúc đẩy các dự án hợp tác chung và tăng cường hợp tác nhân đạo.

Phát biểu tại Hội nghị, Tổng thống Nga V. Pu-tin nhấn mạnh, trong bối cảnh châu Phi ngày càng khẳng định vai trò là một trong những trung tâm tăng trưởng kinh tế mới của thế giới, khu vực này đang thu hút sự quan tâm ngày càng lớn từ doanh nghiệp Nga. Quá trình tăng trưởng nhanh của châu Phi đã tạo ra nhu cầu lớn về hàng hóa và đầu tư, mở ra cơ hội hợp tác kinh tế sâu rộng giữa Nga và các nước trong khu vực. Trong bối cảnh kinh tế Nga đang chịu nhiều sức ép từ các biện pháp trừng phạt kinh tế của phương Tây, thị trường châu Phi được đánh giá là hướng đi tiềm năng để doanh nghiệp Nga mở rộng xuất khẩu, đặc biệt trong những lĩnh vực có thế mạnh, như nông nghiệp, công nghệ vũ trụ, sản xuất xe tải, máy bay và các ngành công nghiệp chế tạo khác. Ngoài ra, châu Phi là khu vực giàu nguồn tài nguyên thiên nhiên, nhất là dầu mỏ và khí đốt, tạo điều kiện thuận lợi để hai bên tăng cường hợp tác trong lĩnh vực khai thác và năng lượng. Tổng thống Nga V. Putin khẳng định, Nga sẽ thúc đẩy hợp tác với châu Phi trên cơ sở bình đẳng, cùng có lợi, tuân thủ luật pháp quốc tế, với nguyên tắc xuyên suốt là vấn đề của châu Phi phải do châu Phi giải quyết. Cùng với cam kết đó, Nga đã xóa khoản nợ hơn 20 tỷ USD cho các nước châu Phi, thể hiện thiện chí thúc đẩy quan hệ đối tác thực chất và bền vững. Theo đánh giá của giới chuyên gia, chính sách tăng cường hiện diện và hợp tác với châu Phi được xem là bước đi giúp Nga mở rộng không gian kinh tế - chính trị, đồng thời tranh thủ sự ủng hộ từ các quốc gia đang phát triển trong bối cảnh môi trường quốc tế nhiều biến động.

Kể từ ngày 24-2-2022 đến nay, tình hình quan hệ quốc tế nói chung và cục diện tại khu vực châu Phi nói riêng có nhiều biến động sâu sắc, khó dự đoán. Trong bối cảnh đó, quan hệ Nga - châu Phi tiếp tục có xu hướng xích lại gần nhau hơn. Ngay sau khi Nga triển khai “chiến dịch quân sự đặc biệt” tại U-crai-na, Đại hội đồng Liên hợp quốc đã tiến hành nhiều cuộc bỏ phiếu liên quan đến vấn đề này. Thời điểm đó, một số nước châu Phi bày tỏ quan điểm không đồng thuận với hành động của Nga, song không ít quốc gia lựa chọn lập trường trung lập. Những lựa chọn đa dạng trong cách tiếp cận của các quốc gia châu Phi phản ánh sự khác biệt về ưu tiên chiến lược, điều kiện quốc gia và đánh giá riêng về bối cảnh quốc tế cho thấy châu Phi đang ngày càng thể hiện vai trò chủ động và độc lập trong các vấn đề toàn cầu. Hiện nay, khác biệt trong quan điểm giữa các quốc gia châu Phi liên quan đến cuộc xung đột Nga - U-crai-na đã có chuyển biến đáng chú ý, thể hiện qua việc một số nước trong khu vực ngày càng cởi mở hơn trong quan hệ với Nga.

Tổng thống Nga Vladimir Putin với lãnh đạo các nước châu Phi tham dự Hội nghị thượng đỉnh Nga - châu Phi ở Nga, ngày 28-7-2023_Nguồn: Sputnik

Tháng 7-2023, Hội nghị thượng đỉnh Nga - châu Phi lần thứ hai được tổ chức tại thành phố Xanh Pê-téc-bua (Nga), với sự tham dự của nguyên thủ quốc gia Nga và 17 nguyên thủ quốc gia châu Phi. Quy mô của hội nghị cho thấy sự thận trọng của một số quốc gia trong bối cảnh tình hình quốc tế còn nhiều phức tạp. Tuy vậy, Tuyên bố chung được thông qua ngày 29-7-2023 đã thể hiện rõ mức độ hiểu biết ngày càng sâu sắc giữa hai bên. Đặc biệt, Nga tiếp tục nhận được sự ủng hộ từ một số quốc gia có lịch sử từng chịu ảnh hưởng nặng nề của chế độ thực dân, coi đây là cơ hội thúc đẩy hợp tác dựa trên nguyên tắc bình đẳng và cùng phát triển.

Cuộc xung đột Nga - U-crai-na cũng trở thành yếu tố quan trọng giúp châu Phi gia tăng vị thế trong chiến lược đối ngoại của các nước lớn. Trong khi Nga tích cực củng cố quan hệ với các nước châu Phi nhằm thích ứng với bối cảnh quốc tế mới, thì phương Tây cũng nỗ lực thúc đẩy sự hiện diện tại khu vực nhằm hạn chế ảnh hưởng của Nga, cạnh tranh chiến lược với Trung Quốc. Theo giới chuyên gia, đây là giai đoạn có tính chất phức tạp đối với quan hệ Nga - châu Phi. Tuy nhiên, các dấu hiệu thực tế cho thấy quan hệ giữa hai bên tiếp tục duy trì xu hướng phát triển tích cực và ổn định.

Nhìn chung, theo nhiều chuyên gia, Nga đang từng bước khẳng định vai trò là một đối tác quan trọng đối với châu Phi. Trong bối cảnh mới, quan hệ Nga - châu Phi được dự báo sẽ tiếp tục có những bước tiến tích cực trong thời gian tới. Việc Nga thúc đẩy tăng cường hiện diện và mở rộng quan hệ tại châu Phi là một bước đi gắn với với xu thế chuyển dịch địa - chính trị toàn cầu. Tuy nhiên, mối quan hệ giữa Nga và châu Phi không chỉ là kết quả của sự nỗ lực từ Nga, mà còn phản ánh sự chủ động ngày càng lớn từ các quốc gia châu Phi trong việc tìm kiếm đối tác chiến lược phù hợp với lợi ích quốc gia - dân tộc.

Trong thời gian tới, quan hệ Nga - châu Phi được dự báo tiếp tục phát triển ổn định, dựa trên nền tảng lợi ích tương hỗ và nhu cầu hợp tác thực chất. Trong bối cảnh ảnh hưởng tương đối của phương Tây tại khu vực có dấu hiệu suy giảm, Nga có thể sẽ tranh thủ cơ hội để mở rộng hiện diện và thúc đẩy hợp tác toàn diện với châu Phi. Về phía mình, nhiều quốc gia châu Phi bày tỏ mong muốn tăng cường hợp tác với Nga, đặc biệt là trong lĩnh vực kinh tế, quốc phòng - an ninh và phối hợp trên các diễn đàn quốc tế, qua đó góp phần nâng cao vị thế và vai trò của châu lục trong vấn đề toàn cầu.

Từ góc độ toàn cầu, có thể thấy, châu Phi đang trở thành một không gian cạnh tranh chiến lược ngày càng rõ nét giữa các cường quốc. Cạnh tranh ảnh hưởng giữa các cường quốc tại châu Phi không chỉ giới hạn trong tiếp cận nguồn tài nguyên thiên nhiên và thị trường, mà còn mở rộng sang lĩnh vực an ninh, ngoại giao, giáo dục, khoa học - công nghệ. Trong bối cảnh trật tự quốc tế đang định hình lại, việc thiết lập ảnh hưởng lâu dài tại châu Phi là một phần không thể tách rời trong chiến lược toàn cầu của các cường quốc. Trước thực tiễn đó, các quốc gia châu Phi đứng trước yêu cầu cấp thiết xác lập đường lối đối ngoại chủ động, linh hoạt và cân bằng. Việc duy trì thế trung lập, đồng thời bảo vệ không gian quyết sách độc lập được cho là yếu tố quyết định khả năng bảo đảm ổn định và phát triển bền vững của khu vực./.

--------------------------

(1) Tỷ lệ cắt giảm binh lính Mỹ chiếm khoảng 10% trong tổng số 7.200 quân nhân và diễn ra trong một vài năm. Trong khi đó, Thời báo New York lần đầu tiên đưa tin về kế hoạch Mỹ có thể cắt giảm số lượng lính đặc nhiệm từ 1.200 người xuống còn 700 người trong vòng 3 năm kể từ năm 2018. Xem: Ryan Browne: “US to reduce number of troops in Africa” (Tạm dịch: Mỹ cắt giảm lực lượng quân sự tại châu Phi), CNN, ngày 15-11-2018, https://edition.cnn.com/2018/11/15/politics/us-reduce-troops-africa
(2) Tùng Anh: “Năm kỷ lục về thỏa thuận thương mại Mỹ - châu Phi, Báo Nhân dân điện tử, ngày 6-10-2023, https://nhandan.vn/nam-ky-luc-ve-thoa-thuan-thuong-mai-my-chau-phi-post7902 47.html
(3) G-20 thường được biết đến với tên gọi: Nhóm các nền kinh tế phát triển và mới nổi hàng đầu thế giới, bao gồm 19 quốc gia và Liên minh châu Âu. Gần đây, Liên minh châu Phi (AU) đã trở thành thành viên mới nhất của G-20
(4) Sáng kiến này được khởi xướng dưới thời kỳ Tổng thống Mỹ Bin Clin-tơn nhằm giảm thiểu rào cản thương mại đối với các quốc gia châu Phi
(5) Peter Wonacott: “In Africa, U.S. Watches China’s Rise” (Tạm dịch: Tại châu Phi, Mỹ theo dõi sát diễn biến gia tăng ảnh hưởng của Trung Quốc), The Wall Street Journal, ngày 2-9-2011, https://www.wsj.com/articles/SB10001424053111903392904576510271838147248
(6) VNairobi: “More than minerals” (Tạm dịch: Không chỉ giới hạn ở lĩnh vực khoáng sản), The Economist, ngày 23-3-2013, https://www.economist.com/middle-east-and-africa/2013/03/23/more-than-minerals
(7) Việc Nhóm các nền kinh tế mới nổi (BRICS) thành lập Ngân hàng Phát triển mới (NDB), với sự tham gia tích cực của Nam Phi - một thành viên chủ chốt, đã mở ra một cơ chế tài chính thay thế bên ngoài hệ thống do Ngân hàng Thế giới chi phối. Thông qua NDB, các quốc gia đang phát triển, trong đó có nhiều nước châu Phi, có thêm kênh tiếp cận các nguồn vốn và công cụ tài chính, trong đó Trung Quốc đóng vai trò hỗ trợ quan trọng
(8) Xinhua: “China, Africa embrace closer economic, trade ties” (Tạm dịch: Trung Quốc và châu Phi tăng cường thắt chặt quan hệ hợp tác kinh tế và thương mại), The State Council The People’s Republic of China”, ngày 14-8-2024, https://english.www.gov.cn/news/202408/14/content_WS66bca5aac6d0868f4e8e9e94.html

Nguồn: https://tapchicongsan.org.vn/web/guest/the-gioi-van-de-su-kien/-/2018/1124503/no-luc-cua-cac-cuong-quoc-trong-viec-khang-dinh-vi-the-va-anh-huong-tai-khu-vuc-chau-phi-hien-nay.aspx