"Dağlıların" yaşam dili

Orta Yaylalar'da turizm amaçlı gong gösterisi. Fotoğraf: PH

Topluluk hafıza haritası

Orta Yaylalar yalnızca destansı yankıları veya gong ateşiyle değil, aynı zamanda toprağın sahip olduğu desenler dünyasıyla da çekicidir.

Çivit mavisi gömlekten bambu sepete, ortak evin çatısına, uzun eve, mezara kadar uzanan desenler, her köyün kendi tarzında "ördüğü" bir "hafıza haritası" gibi. Her brokar dokumada, topluluğun dünyaya, hayata ve kutsal inançlara bakış açısını yansıtıyorlar.

Ede halkı koyu tonları tercih eder, ana kumaş zemini siyahtır, üzerinde kırmızı, sarı ve beyaz desenler bulunur; 20. yüzyılın ortalarında mor ve yeşil, daha sonra da mavi ve lacivert renkler eklenmiştir.

Bir brokar parçasına bakmak, duygusal bir şarkının derin ritimlerini görmek gibidir. Bir Ede kostümünün önünde durduğunuzda, birçok kişi göğüs kısmındaki trapez şeklindeki (erkek gömleği) iki kırmızı panelden etkilenir. Kartal kanatlarını sembolize eder. Kartal, doğayı fethetme ruhunu ve arzusunu sembolize eder ve hem dekoratif hem de kalbin gücünü teyit eder.

Ede halkının gömleğine oldukça benzeyen Gia Rai halkının gömleği, göz alıcı desenlere sahiptir. Ede erkek gömleğinin etek ucu genellikle renkli iplikle çevrelenir ve etnik grubun kendine özgü işareti olan Kteh adı verilen, yaklaşık 15 cm uzunluğunda, hem küçük hem de sert kırmızı iplik püskülüyle tutturulur.

Ba Na halkı daha ölçülüdür, ancak sekiz köşeli yıldızın tutarlılığında, su dalgaları veya testere dişleri, köyün etrafındaki geveze akarsuyun davul ve gong ritmini yansıtır.

Sadece kostümlerde değil, Orta Yaylalar'daki desenler toplum mimarisinde de en belirgin şekilde kendini göstermektedir.

Etnik grupların ortak evleri, ustalıkla dokunup baklava dilimi şeklinde kareler, üçgenler, sekiz köşeli yıldızlar şeklinde boyanmış bambu perdelerle kaplıdır ve insan, kuş, hayvan ve ağaç oymalarıyla süslenmiştir. Bu motifler sadece güzellik için değil, aynı zamanda bereket, ışık ve uzun ömür arzusunu da ifade eder.

Ortak eve adım attığınızda, kendinizi bir destan resminin önünde duruyormuş gibi hissedebilirsiniz. Orada her desen bir hikâye, her renk bloğu bir inançtır.

Ayrılık noktalarında -mezarlarda- bile desenler eksik değildir. Kut sütunları, klao sütunları ve çatı sırtlarına ay, insan, kuş, hayvan ve meyve resimleri oyulmuştur. Sütunların tepesinde genellikle bir erkek ve bir kadın heykeli bulunur ve bu, insanların öbür dünyaya göçtükten sonra bile hayatın devam ettiğini hatırlatır. Desenler, yin ve yang'ı birbirine bağlamanın bir yolu haline gelir ve semboller aracılığıyla ölenlerle yaşayanları bir arada tutar.

Dünya, gökyüzü ve insanın sembolik dili

Central Highlands desenlerini farklı kılan sadece teknik veya motifler değil, aynı zamanda taşıdıkları sembolik anlamdır. Her çizgi bir semboldür, her motif ise evreni imgelerle adlandırmanın bir yoludur.

Sanatçı Phung Dat, Ede halkının brokar üzerindeki "basit ama derin" desenlerini paylaşıyor.

Zikzak çizgilerde, kırmızı bazalt toprağın sağlamlığını çağrıştıran dağ basamaklarının siluetini görüyoruz. Elmas karelerde ise tohumların, ekinlerin ve hayatta kalma arzusunun hikâyesini okuyoruz. Testere dişlerinde, tarlaları temizlemek için kullanılan ve azimli emeği ve insan gücünü simgeleyen bir balta bıçağının görüntüsü yer alıyor. Köyün varlığını sürdürdüğü topraklar, görünüşte basit motiflere tamamen emanet edilmiş.

Yukarı baktığımızda sekiz köşeli güneşi, kutbu, sarmalı görüyoruz... hepsi gökyüzünü işaret ediyor. Orta Yaylalar halkı için bunlar Tanrı'ya dualar, barış arzusu, yolu aydınlatan ışıktır. Dolayısıyla desenler, insanları imgeler aracılığıyla tanrılarla bağlayan bir "inanç dili" haline gelir.

Bu sayede Orta Yaylalar'ın desenleri artık dekoratif olmaktan çıkıp, yeryüzünün, gökyüzünün ve insanların uyum içinde olduğu sembolik bir dil sistemine dönüşüyor. Sözlerle değil, imgelerle, renklerle ve derin anlam katmanlarıyla bambaşka bir "destan" yaratıyorlar.

Modern yaşamda, Orta Yaylalar'ın desenleri köylerden çıkıp moda şovlarında, mimaride ve turizm ürünlerinde karşımıza çıkıyor. Brokar kumaşlar ao dai'lere dikiliyor, sepetler dekoratif ürünlere dönüşüyor ve sekiz köşeli güneş motifi hediyelik eşyalara işleniyor. Tüm bunlar, desenlerin yayılan canlılığını gösteriyor.

Parlak güzelliğin altında

Ve gizli endişeler de var. Birçok köyde dokuma ve örgü meslekleri genç neslini kaybediyor. Eski zanaatkârlar yavaş yavaş yok oluyor ve aktarmaya vakit bulamadıkları gelişmiş tekniklerini de beraberlerinde götürüyorlar.

Tasarımcı Tran Hong Lam, genç nesile brokar dokumacılığını doğrudan öğretiyor.

Bir zamanlar kolektif hafızayı besleyen ortak ev ve vapur mekânları, günlük hayattan yavaş yavaş kayboluyor. Bir diğer tehlike ise, bu desenlerin turistlere satılan eşyalara dönüşmesiyle, kültürel bağlamlarını ve topluluk bağlarının nefesini kaybetmeleri.

Orta Yaylalar kültürünün korunmasına büyük katkılarda bulunan kişilerden biri olan araştırmacı Linh Nga Nie Kdam bir keresinde şöyle vurgulamıştı: "Orta Yaylalar'daki etnik azınlıkların brokar kumaşları çok özeldir, desenleri çok karakteristiktir. Brokar kostümlerin, brokar desenlerin kaybı, etnik grubun kültürünün kaybı anlamına gelir."

Desenleri korumak, onları müzelerde sergilemek veya festivaller düzenlemekle sınırlı değil. Desenleri hayata döndürmeliyiz; çocukların dokumayı öğrenmelerine ve her motifin anlamını atalarının sözlerini okur gibi okumalarına izin vermeliyiz; köylerin brokar, bambu sepet ve ortak ev desenlerinin silüetleriyle festivallerle dolup taşmasına izin vermeliyiz; turistlerin tezgah başında oturup, zanaatkârların desenlerin hikâyesini kendi yaşam deneyimlerinden anlatmalarını dinlemelerine izin vermeliyiz, ruhsuz hediyelik eşyalar satın almak yerine...

Kaynak: https://baodanang.vn/ngon-ngu-doi-song-nguoi-mien-thuong-3305428.html