Sự hiện diện của Cửu Thiên Huyền Nữ đã góp phần tạo nên giá trị đặc sắc trong hệ thống tín ngưỡng thờ thần nói chung, nữ thần nói riêng. Điều này cũng thể hiện dấu ấn của giao lưu văn hóa Hoa – Việt ở Hội An trong lịch sử, tạo nên sự đa dạng các loại hình di sản văn hóa phi vật thể của địa phương.
Nguồn gốc và việc du nhập
Ở Hội An, các vị nữ thần có vai trò quan trọng trong đời sống văn hóa, tín ngưỡng của cư dân và là chủ thể thờ tự chính hoặc phối thờ ở nhiều đình làng, lăng miếu với danh xưng tôn kính là “Bà” như Bà Bô Bô, Bà Phiếm Ái, Bà Đại Càn (Đại Càn Tứ Vị thánh nương), Bà Ngũ Hành (Ngũ Hành tiên nương) hay Bạch Thố Kim Tinh… ở đình làng Hội An, đình Cẩm Phô, đình Đế Võng, miếu Ngũ Hành, miếu Hiệp Hòa, miếu Bà xã Tân Hiệp, miếu Bà phường Cẩm An…
Bên cạnh các vị nữ thần trên còn có một vị nữ thần có nguồn gốc từ Trung Hoa được cộng đồng cư dân người Việt ở Hội An tôn thờ đó là Cửu Thiên Huyền Nữ. Vị nữ thần này được xem là một trong ba vị Thánh tổ của Đạo giáo Trung Quốc, vì thế tín ngưỡng thờ Cửu Thiên Huyền Nữ mang dấu ấn đặc sắc, thể hiện sự giao lưu, tiếp biến văn hóa Trung Hoa.
Tài liệu ghi chép về Cửu Thiên Huyền Nữ được tiếp cận có niên đại sớm nhất là “Dung Thành tập tiên truyện” do đạo sĩ Trung Hoa Đỗ Quang Đình (850 – 933) biên soạn.
Truyện ghi lại sự tích về vị nữ thần này, có đoạn: “Cửu Thiên Huyền Nữ là thầy của Huỳnh Đế, và là học trò Thánh Mẫu Nguyên Quân (tức Tây Vương Mẫu). Xi Vưu tạo ra tai họa, có 81 bọn anh em, thân thú nhân ngữ… tạo hình Ngũ hổ làm hại lê dân, không theo lệnh Đế. Đế muốn đánh nó, Huyền Nữ tức truyền bùa Lục Giáp Lục Nhâm Binh Tín cho Đế…”.
Vì có công truyền bùa Lục Giáp Lục Nhâm để giúp đỡ Huỳnh Đế đánh Xi Vưu nên Cửu Thiên Huyền Nữ được nhân dân suy thờ mang biểu tượng, ý nghĩa là vị thần đại diện cho sức mạnh quân sự.
Nhận xét về Cửu Thiên Huyền Nữ, nhà Việt Nam học người Pháp Gustave Dumoutier (1850 – 1904) cho biết: “Cửu Thiên Huyền Nữ hoặc nữ thần đen tối trên các tầng trời. Đó là sự tồn tại cao quý nhất ở chín tầng trời của Đạo giáo, một vị thần linh nắm giữ toàn bộ kỹ thuật quân sự, sách vở quân sự và luôn cổ vũ những việc thực hành của thầy phù thủy có mục đích về quân sự. Cửu Thiên Huyền Nữ định ra: vào ngày 30 tết, vẽ hình cung tên trên sân trong gia đình để trừ tà ma”. Cửu Thiên Huyền Nữ còn có khả năng trấn áp, trừ tà ma.
Về việc du nhập tín ngưỡng thờ Cửu Thiên Huyền Nữ ở nước ta, đến nay vẫn chưa có tư liệu nào ghi chép cụ thể. Theo nhà nghiên cứu Onishi Kazuhiko, tín ngưỡng thờ Cửu Thiên Huyền Nữ có từ thời kỳ nhà Lý. Onishi Kazuhiko đã trích dẫn lại 2 nguồn tư liệu quan trọng ghi chép về việc thờ Cửu Thiên Huyền Nữ.
Sách “Đại Việt sử lược” quyển 3, phần năm Đại Định thứ 21 (1160) ghi chép rằng: “Mùa xuân, tháng Giêng, dựng đền Nhi Nữ và Xi Vưu ở phường Bố Cái”. Liên quan đến ghi chép này, sách “Tây Hồ Chí” viết về đền Huyền Nữ như sau: “Đền nằm trong châu Loa, phường Đàm, giai Bố Cái, nay là ấp Trích Sài. Đền được xây dựng vào mùa xuân năm Canh Thìn, niên hiệu Đại Định thứ 21 thời Lý Thái Tông. Lúc đó, Xi Vưu quấy đảo nên đền được dựng lên ở đây để trấn giữ”. Có thể thấy rằng, tín ngưỡng thờ Cửu Thiên Huyền Nữ ở Việt Nam có sự tiếp thu tín ngưỡng thờ Cửu Thiên Huyền Nữ của Trung Hoa.
Hiện nay, tín ngưỡng thờ Cửu Thiên Huyền Nữ khá phổ biến ở một số địa phương, vùng miền như Huế, Bắc Bộ, Nam Bộ và vị nữ thần này thường được tôn thờ ở vị trí hàng đầu cùng với các vị nữ thần khác như Thiên Y A Na Diễn Ngọc Phi, Đại Càn Tứ Vị thánh nương, Thánh Mẫu Liễu Hạnh…
Tín ngưỡng thờ Cửu Thiên Huyền Nữ ở Hội An
Tại Hội An, Cửu Thiên Huyền Nữ được nhân dân tôn thờ ở đình làng Cẩm Phô và Sơn Phong, đây là hai trong số những làng xã có lịch sử hình thành lâu đời và có vai trò quan trọng đối với quá trình phát triển của vùng đất Hội An.
Theo tư liệu “Quảng Nam xã chí” do Viện Viễn Đông bác cổ thực hiện những năm 1943 – 1944, việc thờ Cửu Thiên Huyền Nữ cùng với các vị thần của hai làng đều không rõ nguồn gốc lai lịch và thần tích, hầu hết kỳ lão trong làng không hiểu rõ. Cư dân xưa các làng này trải qua quá trình giao lưu, tiếp biến nhiều nền văn hóa như Chăm – Việt, Hoa – Việt, vì vậy việc tiếp thu tín ngưỡng thờ Cửu Thiên Huyền Nữ ở Hội An là điều dễ hiểu.
Theo học giả Huỳnh Ngọc Trảng: “Cửu Thiên Huyền Nữ cũng cứu độ cho giới nữ, và là vị tổ của các nghề thủ công… Cửu Thiên Huyền Nữ được thờ ở các miếu ngoài đình hoặc ngay trong chánh điện của đình”.
Ghi chép về làng Sơn Phong, tài liệu “Quảng Nam xã chí” còn cho biết: “Thổ sản của làng này không có thứ gì đáng kể. Có lúa, khoai, bắp; về nghề nông, nhưng không đủ tiêu thụ cho dân trong làng. Bởi thế nghề nghiệp của dân làng này chuyên đủ hết các nghề, nào là thương mãi, thợ may, thợ mộc, làm thuê, thợ đóng áo quan…”. Có lẽ đây là một trong những yếu tố dẫn đến sự ra đời của việc thờ Cửu Thiên Huyền Nữ ở làng Sơn Phong hay Cẩm Phô nói riêng, ở Hội An nói chung.
Như vậy, so với tín ngưỡng thờ Cửu Thiên Huyền Nữ ở Trung Quốc, tín ngưỡng thờ Cửu Thiên Huyền Nữ tại Hội An và một số địa phương ở nước ta có nét đặc trưng khác biệt, đó là vị nữ thần tổ của các nghề thủ công.
Trong những dịp cúng tế xuân thu tại các đình làng, lăng miếu ở Hội An, Cửu Thiên Huyền Nữ được nhắc đến trong các văn tế. Vào dịp này, bà con nhân dân cùng nhau tổ chức lễ cúng, dâng hương, lễ vật nhằm tạ ơn các vị thần đã phù hộ, giúp đỡ dân làng có được cuộc sống bình an, làm ăn thuận lợi.
Triều đình nhà Nguyễn đã ban đạo sắc phong thần Cửu Thiên Huyền Nữ và gia tặng mỹ tự là Dực bảo Trung hưng Huyền nữ. Tổng số sắc phong vị thần này gồm 9 sắc phong, trong đó làng Sơn Phong có 7 sắc phong, làng Cẩm Phô 2 sắc phong. Sắc phong niên đại sớm nhất vào năm Minh Mạng thứ 7 (1826), muộn nhất vào năm Khải Định thứ 9 (1924). Bảng kê các đạo sắc phong thần Cửu Thiên Huyền Nữ ở Hội An trong tư liệu Quảng Nam xã chí do Viện Viễn Đông bác cổ thực hiện những năm 1943 – 1944.
