Bir Vietnam yazarının Amerika'da kitap yapma anıları

Yirmi yıldan fazla zaman geçti ama Amerikalı yazarlar ve yayıncılarla birlikte Vietnam kısa öykülerinden oluşan bir koleksiyon üzerinde çalışmanın anısı hâlâ birçok Vietnamlı yazarın hafızasında canlı bir şekilde yer alıyor.

Savaş Sonrası Aşk – Çağdaş Vietnam Nesri (Savaş Sonrası Aşk: Vietnam'dan Çağdaş Kurgu) 2003 yılında ABD'de Curbstone Press tarafından yayımlandı. 45 Vietnamlı yazarın kısa öykülerinden oluşan 650 büyük sayfalık bu eser, bugüne kadar Avrupa ve Amerika'da yayımlanmış en kalın antoloji olma özelliğini taşıyor.

Maryland'de yaşayan Ho Anh Thai ve Wayne Karlin adlı iki yazar, "Savaş Sonrası Aşk" antolojisi üzerinde çalışırken.

En kapsamlı koleksiyon

Savaş Sonrası Aşk gibi büyük bir koleksiyon, dostluk nedeniyle 1990'dan önce ancak bazı Doğu Avrupa ülkelerinde yayınlanabilmişti, Batı'da ise yayınlanamamıştı.

Yabancı okuyucular burada To Hoai'den Chu Van'a, Nguyen Minh Chau'ya, Trang The Hy'ye, Ma Van Khang'a, Nguyen Khai'ye, Vu Bao'dan Nguyen Quang Than'a, Le Van Thao'dan Nguyen Huy Thiep'e, Doan Le, Ho Anh Thai, Pham Thi Hoai, Tran Thuy Mai, Ngo Thi Kim Cuc, Da Ngan, ardından Phan Thi Vang Anh, Nguyen Thi Thu'ya kadar birçok Vietnamlı yazarla buluşacak. Hue, Phan Trieu Hai'den Nguyen Ngoc Tu'ya. Ölmüş yazarlar ve en iyi durumda olanlar, farklı bölgelerden yazarlar ve çok sayıda seçkin kadın yazar var.

Bu antolojinin ortak editörleri olarak, Amerikalı yazar Wayne Karlin ve ben, yayıncının sonunda yarısını seçebilmesi için yaklaşık 100 Vietnam kısa öyküsüne girişler yazmak zorundaydık. Amerikalı okurların zevklerini iyi bilen yayıncının takdirine uymak zorundaydık.

Kısa öykünün tamamını beş bölüme ayırdık, böylece bu sürekli yapı, okuyucuların baştan sona, tıpkı bir roman gibi sırayla okumasına, Vietnam toplumsal yaşamının bir bölümünü, insan psikolojisinin bir bölümünü ve içinde yaşadığımız dönemin ruh halini hayal etmesine olanak tanıyor. Belki de savaştan sonra Vietnam edebiyatının ortaya çıkışı gibi.

Vietnam edebiyatı kitap serisi ve Amerikalı bir yazar

Curbstone Press tarafından yayınlanan Vietnam'dan Sesler kitap serisinin genel yayın yönetmeni yazar Wayne Karlin'dir. Tüm Vietnamca kitap çevirilerinin (Vietnam ve Amerikalı yazarların savaş sonrası kısa öykü antolojisi " Cennetin Öteki Yüzü") çevirisinde, editörlüğünde ve son haline getirilmesinde rol almıştır. Bu arada, buradaki "cennet" kelimesi bazılarının çevirdiği gibi cennet değil, gökyüzü anlamına gelir.

"Savaş Sonrası Aşk" kitabının kapağı

Vietnam ve Amerika dünyanın iki zıt ucunda yer alıyor, şimdi bu iki uzak dünyayı edebiyat aracılığıyla birbirine bağlayacak bir uzlaşma köprüsü kurmamız gerekiyor.

Bu fikir, Wayne Karlin'in 1995'te Amerikan Edebiyat Eleştirmenleri Birliği tarafından yılın en iyi antolojisi seçilen kitabını yazarken aklına gelmişti.

Ma Van Khang'ın " Tufandan Önce" , Le Minh Khue'nin "Yıldızlar, Dünya, Nehir", Nguyen Khai'nin " Zaman" , Ho Anh Thai'nin "Pembe Sis İçinde" ve "Adadaki Kadın" , Nguyen Huy Thiep'in "Nehri Geçerken" , Da Ngan'ın "Küçük Aile" , Doan Le'nin "Chua Köyü Mezarlığı " gibi eserlerinin çevirilerini yapmak için birçok Vietnamlı ve Amerikalı çevirmenle iş birliği yaptı.

1998 yılında yazar Le Minh Khue ve Ho Anh Thai'nin kitaplarını yayınladıktan sonra Curbstone Press bizi Vietnam'dan Sesler dizisinin editoryal danışmanlığını yapmaya davet etti. Yukarıda adı geçen kitaplarla on yıldan fazla süren bu dizi.

Ancak asıl zamanın bestelemeye ayrılması nedeniyle uzun kitap serisini tamamlamanın zor olacağını tahmin ediyoruz.

İşte bu yüzden Wayne Karlin ve ben, yayıncıya, kendi kitaplarımızı yazmaya başlamadan önce, mümkün olduğunca çok sayıda Vietnamlı yazarı tanıtmaya çalışan bir antoloji hazırlamasını önerdik.

Yayınevlerine sunduğumuz ancak yayınevleri tarafından kabul edilmeyen birçok eser var ki bu üzücü. Ancak sonuçta bu, yalnızca bireysel yayıncıların çabası, edebiyat aracılığıyla dış ilişkiler konusunda devlet düzeyinde bir proje yok.

Wayne Karlin'in profesyonel çevirmen ve editör olarak nasıl bir insan olduğundan bahsetmeden önce, öncelikle edebi kariyerinden biraz bahsedeyim.

Wayne Karlin , The Cut, For Us, The Supporting Role, The Prisoners, Rumors and Tombstones, The Land of Desire, Genizah gibi birçok tartışmalı romanın yazarıdır. Gezen Ruhlar adlı eseri Vietnamca'ya çevrilmiştir ve yazarın Vietnam'da bir Amerikan askeriyle karşı karşıya geldiğinde feda ettiği bir askerin yadigarını ailesine geri getirmek için bir araya gelmesinin hikayesini anlatır...

Wayne Karlin, birçok prestijli Amerikan edebiyat ödülü kazanmıştır. Güzel bir üsluba, özlü bir dile ve zengin bir ritme sahip bir yazardır.

O dönemde zevkiyle ün yapmış bir gazete olan New York Times , yukarıdaki Vietnamca kitapları "birinci sınıf bir İngilizceye çevrilmiş" olarak övdü. Bu övgünün başlıca sahibi Wayne Karlin'dir.

Ortak editörler arasındaki işbirliği

Antolojideki yaklaşık 50 kısa öykünün yarısını bizzat ben çevirdim, ancak editörler olarak hem Wayne Karlin hem de ben tüm ciltte zorluk çektik.

Birlikte çeviri yaparken tüm argümanları hatırlamak imkânsız. İkimiz de mükemmeliyetçiyiz ve elbette iki dil arasındaki, aralarında birçok içsel fark bulunan ve iki halkın düşünce tarzları arasındaki farklılıklar nedeniyle tartışmalar ortaya çıkıyor.

Örneğin, yazar Nguyen Phan Hach, Lotus Göleti'ndeki Kız öyküsünün başında şöyle yazmıştır: "Memleketine dönerken, güneşten korunmak için sabahın erken saatlerinde yola koyuldu... Sabahın erken saatlerindeki sis yoğundu. Hafif bir esinti, lotusun tatlı kokusunu taşıyordu. Loş ay ışığında yürürken, Tue yol kenarındaki lotus göletinden çıkan bir kız gördü...".

Vietnamlı okurlar bu hikâyenin zamanını kolayca tahmin edebilirler: Sabahın erken saatleri, gökyüzü hâlâ karanlık, sis hâlâ var ve ay hâlâ orada. Ancak Wayne Karlin, zamanı belirlemek için iki kelime daha ekledi: O gece.

Katılmıyorum, orijinalinde sabahın erken saatleriydi, nasıl geceye çevrilebilirdi? Wayne Karlin de Amerikalı okuyucuların sabahın erken saatlerinin sisli havada, ay ışığı altında ve gökyüzünde yıldızlar varken olabileceğini hayal edemeyecekleri görüşünü savundu.

Uzun tartışmalardan sonra sonunda pes ettim. Sebep: İngilizce versiyon, akılcı, mekan, zaman ve sahiplenme konusunda kesinlik talep eden ve belirsizliği kabul etmeyen Amerikalı okuyucular için. Elbette bu, iki farklı düşünme ve algılama biçiminden kaynaklanıyor, ancak gerçekte, sabah üç veya dört civarında, bir taraf o günün erken saatlerinde, diğer taraf o gece diyebilir.

Vo Thi Xuan Ha'nın "Şarkı Söyleyen Pirinç" öyküsüne gelince, Amerikalıların titiz düşüncelerinin de dikkatimizi çektiği doğrudur. Yazar, o köyde tarlanın etrafında bir tuz alayı düzenleme geleneği olduğunu, ardından insanların sobaya tuz serpip küllerini kullanarak pirinç tarlalarını gübreleyip yeşillendirdiklerini yazmıştır.

Wayne Karlin irkildi: Amerikalılar tuzlu toprağın kötü toprak olduğuna, tarıma uygun olmadığına inanıyor, kim inanır ki? Yazarı arayıp sordum, bunun sadece bir köy inancı olduğunu, tıpkı bir büyü gibi, insanların toprağı tuzlu yapmak için tarlalara tuz dökmediğini söyledi. Bu kısım atlanamazdı, çevirmenin sadık olması gerekiyordu. Sonunda ikimiz, tuz alayının bir inanç olduğu hakkında bir not eklemeye karar verdik ve böylece İngilizce versiyonu okuyanların tepkisini sınırladık.

Wayne Karlin, bu öyküde de "Singing Rice" başlığının Vietnamcada etkili olabileceğini, ancak İngilizcede şiirsel ve çok hafif kaldığını belirtti. Öykünün başlığının Amerikalı okuyucular için daha etkileyici olması için değiştirilmesini önerdi: Rice and Salt .

Nguyen Thi Thu Hue, Merdiven öyküsünde, kolayca hayal edebileceğimiz bir Hanoi sokağı sahnesi çizer: "Sokağın başında bir pho dükkanı var. Yasadışı satış yaptıkları için her ürünü farklı bir yere saklamak zorundalar. Pho erişteleri sokağın ortasında asılı duruyor. Sokağın sonunda çamurlu suyla dolu iki leğen ve soğan, acı biber ve yağla dolu kaseler yüzüyor." Ancak ABD'nin Maryland eyaletinde uzakta oturan biri, Hanoi'ye defalarca gitmiş olsa bile bunu hayal etmekte zorlanırdı.

Bana sordu: Pho dükkanının sahibi o ara sokakta mı yaşıyor, yoksa ne, mallarını satmak için orada oturmasına izin mi verildi? Ve Pho eriştelerini sokağa nasıl astı? Amerikalılar, sıradan bir ara sokakta oturmayı, insanların geçmesini engellemeyi hayal bile edemezler ve günün sadece belirli bir saatinde iş yapan insanların yiyeceklerini nasıl koyduklarını anlayamazlardı.

Pho dükkanının sahibinin sokaktaki biri veya sadece satış yapmak için gelen başka bir yerden biri olabileceğini açıkladım. Ayrıca, insanların sokaktaki pho eriştelerini asma şekillerinden birini de çizdim: duvara çivileyerek, bir ip parçasına geçici olarak bağlayarak veya sadece bir sepete ya da çantaya koyarak...

Wayne Karlin çok sevindi: "Bu cümleyi hikâyeye ekleyebilir miyiz?" Elbette Thu Hue'nun fikrini sormalıydık, diye memnuniyetle kabul etti. Hepsi, Vietnam hakkında hâlâ pek çok pratik bilgiye sahip olmayan okyanusun diğer yakasındaki okuyucular için.

Ancak bir sonraki durumda durum tam tersi. Bazen burada kulağa çok hoş gelen bir kavramın diğer tarafta kabul edilmesi zor olabiliyor. Yazar Trang The Hy'nin "Şarkı ve Çığlık " adlı öyküsünün son cümlesi: "Yazara, güvenilir desteğini, yani sessiz çoğunluğun büyük acısını asla kaybetmemesi gerektiğini hatırlatıyor." "Sessiz çoğunluk" ifadesini doğru bir şekilde "sessiz çoğunluk" olarak değiştirdim.

Wayne Karlin, ABD'de bu ifadenin sağcı politikacılar tarafından popülist bir söylem olarak sıklıkla kullanıldığını ve bu nedenle Amerikalıların buna alerjisi olduğunu söyledi. Okuyucuları rahatsız etmemek için "çoğunluk" kelimesini çıkarıp, cümlenin kalan kısmını "sessizlerin büyük acısı" olarak bırakmayı önerdi; bu cümle de aynı içeriği koruyor.

Yazar Vu Bao'nun "Babam ve Ben Kadınız" öyküsüne gelince, onu defalarca okudum, ancak ancak çevirmeye başladığımda, her cümleyi ve her kelimeyi sanki yazarın kendisiymişim gibi düşünerek, küçük ayrıntıları keşfettim. O kadar küçük ki yazar fark etmemiş, Vietnamlı editör de gözden kaçırmış ve birçok okuyucu da gözden kaçırmış.

Ama bunu mantıklı bir yabancı okurun gözünden okuyunca, artık görmezden gelemedim. Örneğin, şu pasaj: "Odaya girer girmez Mi kollarını sıvadı, pantolonunu sıvadı, evi süpürmek için bir süpürge aldı, duvarları süpürdü, bir dizi aktör resmi astı, çiçekleri 37 mm'lik mermi kovanlarına yerleştirdi, bir çapa aynası çaktı, yatağı silmek için yırtık kolunu yırttı, kare battaniyeyi katlayıp yatağın başucuna düzgünce yerleştirdi. Mi bir askı çakmak için çekiç ödünç almaya koştu, perde ipini gerdi...".

Sadece iki çivi çakma zamanını işaretledim ve okuyucular ikinci kez Bayan Mi'nin elinde çekiç olduğunu kolayca görebilirler, ancak ilk kez ne kullandığını yalnızca mizah yazarı Vu Bao bilir.

"Ngát öfkeyle yatağa oturdu ve bağırdı" diyen bir başka bölüm vardı, ancak sadece altı satırlık diyalogdan sonra "Ngát hâlâ yatakta yatıyordu" oldu. Elbette yazarın fikrini sorup edebi bir bahçıvan gibi ters yüz etmem gerekiyordu.

Üstelik İngilizce versiyonu Wayne Karlin'in eline geçtiğinde, hikâyede yalnızca iki oda arkadaşının evlenmesinden bahsedildiğini, yazarın neden ilk satıra "Dört kız kardeşin olduğu bir odada, üçü birbiri ardına evlendi?" yazdığını haykırmıştı.

Bu bağlamda, Vietnamlı okuyucular, yazarın evlenen üç oda arkadaşından yalnızca iki önemli vakayı zikretme hakkına sahip olduğunu hâlâ dolaylı olarak anlıyor, ancak sayan Amerikalı okuyucular bunu açıkça "dolaylı olarak" anlamıyor. Sonuç olarak, geriye dönüp baktığımızda: odadaki "tüm" kız kardeşler teker teker evlenmiş...

Dolayısıyla, eş editör olarak, yalnızca çevirmen olmak, eserleri seçmek, hikâyeleri nispeten makul bir yapıya göre bölümlere ayırmakla kalmayıp, aynı zamanda okuyucuların zevkini anlayan editörler, hatta edebiyatın bahçıvanları da olmalıyız. Elbette, okuyucular iki dilli bir karşılaştırma yaparsa, yukarıda belirtildiği gibi çevirmen ve editörün çeviride hangi noktaları çevirdiğini fark edeceklerdir.

Vietnam edebiyatını seven bir yayıncı

Amerikan eğitim sistemi, okulların ek ders kitapları bulmaları için müfredatın bir kısmını genellikle açık bırakır. Yazar Wayne Karlin, Maryland'deki St. Mary's Üniversitesi'nde profesördür. Karlin ve yayıncı Curbstone, Vietnamca kitap serisini üniversitelere tanıttılar ve olumlu tepkiler aldılar.

Wayne Karlin ve Curbstone Yayınevi'nin teşvikleri sayesinde Amerikan üniversiteleri de müfredatlarını genişleterek birçok ülkede yayınlanmış kitaplara yer vermeye başladılar. Bunlar arasında Le Luu'nun Uzak Zamanlar (University of Massachusetts Press), Nguyen Huy Thiep'in Emekli General (Oxford University Press, Malezya), Ho Anh Thai'nin Adadaki Kadın ve Ölüler Dünyası (University of Washington ve University of Texas Press), Pham Thi Hoai'nin Melek (Avustralya, Hyland House), Bao Ninh'in Savaşın Üzüntüsü (Secker & Warburg, İngiltere), Nguyen Duy'un Uzun Yol şiir koleksiyonu gibi kitaplar da yer alıyor.

Amerikalılar nadiren çeviri kitap okurlar. Elbette binlerce yayıncı, basılı kitapların satılıp satılmamasıyla ilgilenir. Halklar arasındaki dostluğu teşvik etmekle hiçbir yükümlülükleri yoktur.

Wayne Karlin, Vietnamca kitapları basmak ve bunları ulusal kitap pazarında, kitapçılarda ve internette (Amazon.com) resmi olarak sunmak için Curbstone Publishing'i kurdu. ABD'deki diğer tüm yayıncılar gibi, ilk baskı genellikle 5.000 kopyadır, ancak fark şu ki Curbstone kitapları her yıl art arda basılmaktadır.

Üniversiteler tarafından yayınlanan kitaplar, ABD ve bağlı ülkelerde çoğunlukla yalnızca üniversite sistemi içinde, 1.000 kopya ile sınırlı sayıda satılmaktadır. Yayımlanan kitap sayısı, ülkemizde olduğu gibi her kitabın arkasında yazılı olmayıp, yalnızca yayıncı ve vergi dairesi tarafından bilinen bir ticari sırdır.

Curbstone Press, kâr amacı gütmeyen bir yayınevidir. Kâr amacı gütmeyen yapısı, yayıncının gelirini ve yazarlar ile çevirmenlere ödediği telif ücretlerini önemsiz kılmaktadır. Kâr amacı gütmemesi aynı zamanda yayıncının gelir vergisi ödemek zorunda olmadığı anlamına da gelir.

Vergi ödememek karşılığında, ülke çapındaki kütüphanelere, okullara kitap bağışlayarak toplumsal kültürü geliştirme yükümlülüklerini yerine getirmeleri gerekiyor.

Yayınevinin kitapları bu nedenle en az 5.000 adet basılıyor ve basım, dağıtım ve hizmet giderlerini karşılamak üzere ülke çapında satılıyor, ayrıca önemli bir kısmı da öğrencilere ve aydınlara hediye ediliyor.

Curbstone Direktörü Alexander Taylor'ın 2007 yılı sonlarında vefat etmesinin ardından Curbstone Press'in tüm projeleri ve yayıncılık faaliyetleri Northwestern University Press'e devredildi.

Cennetin Öteki Yüzü kitabının San Jose'deki lansmanı, 1995. Soldan sağa: Wayne Karlin, Le Minh Khue, Ho Anh Thai, George Evans.

Kamuoyu

Vietnamca kısa öykülerden oluşan koleksiyon yayımlandı ve basında olumlu yankı buldu. Pulitzer ödüllü "Garip Dağların Kokusu " (Vietnam temalı) kitabının yazarı Robert Olen Butler'ın görüşü şu şekilde: "Birçok Vietnamlı yazar harika yazarlardır ve bu İngilizce koleksiyon, bu yazarların en kapsamlı ifadesidir. Wayne Karlin ve Ho Anh Thai, sonsuza dek yaşayacak ustaca bir kitabın editörlüğünü ve çevirisini yaptılar."

San Francisco Chronicle, 2 Kasım 2003 tarihli yazısında şu yorumu yapmıştı: "Savaş Sonrası Aşk, çağdaş Vietnam düzyazısının İngilizce dilindeki en kapsamlı antolojisi ve bu kitabı tarif edecek tek şey ihtişam. Antoloji, Raymond Carver, John Cheever ve Grace Paley gibi çok konuşulan kısa öykü ustalarımızla veya New Yorker ve Playboy dergilerinin zevkli yazarlarıyla kolayca karşılaştırılabilir. Playboy ile karşılaştırma kasıtlıdır çünkü komünist ülkeler mitinin aksine, buradaki yazarlar için hiçbir konu, en azından insan cinsel enerjisinin çeşitli ve karmaşık ifadeleriyle, imkânsız değildir."

St. Petersburg Times gazetesi 14 Eylül 2003 tarihli yazısında şöyle diyor: " Savaş Sonrası Aşk , eserleri dünya edebiyatının en iyileri arasında yer alan yazarların canlı bir düzyazı koleksiyonu. Editör ve çevirmen olarak Wayne Karlin ve Ho Anh Thai, bu eserleri tek bir antolojide bir araya getirdikleri için bir madalyayı hak ediyor. Güzel bir dille kaleme alınan Savaş Sonrası Aşk , Vietnam edebiyatının ve oradaki yaşamın geliştiğini gösteriyor."

San Francisco Chronicle , 2003 yılında bu koleksiyonu en iyi 100 kitaptan biri olarak seçti. Belki de gelişmiş bir okuma kültürüne sahip bir ülkede bile, yılın en iyi 100 kitabının tamamını okumak zordur. Ancak bu seçki, ABD'de yayıncılığı takip eden edebiyat eleştirmenleri ve editör kadrosu ile edebiyatı seven okuyucular için anlamlıdır.

Kaynak: https://baoquocte.vn/ky-uc-cua-nha-van-viet-nam-ve-chuyen-lam-sach-o-my-308134.html